Là trung tâm chính trị - kinh tế - văn hóa của cả nước, dân số của Thành phố Hà Nội cao thứ hai trong cả nước (khoảng 8,3 triệu người) với nhiều thành phần dân cư, lao động từ các địa phương khác tập trung về. Vì vậy, số lượng người được trợ giúp pháp lý trên địa bàn Thành phố Hà Nội khá lớn với khoảng gần 03 triệu người, do đó, công tác trợ giúp pháp lý luôn được Ủy ban nhân dân Thành phố quan tâm chỉ đạo nhằm bảo đảm an sinh xã hội, ổn định trật tự an toàn xã hội cũng như bảo đảm quyền tiếp cận pháp luật, trợ giúp pháp lý, tiếp cận công lý của người dân trên địa bàn. Trong đó, công tác bồi dưỡng, phát triển trợ giúp viên pháp lý được Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội quan tâm nhằm cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng, đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý ngày càng cao của người dân trên địa bàn Thủ đô.
1. Thực trạng về đội ngũ trợ giúp viên pháp lý trên địa bàn và kết quả vụ việc trợ giúp pháp lý do đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thực hiện tại Thành phố Hà Nội
1.1. Đội ngũ trợ giúp viên pháp lý
Hiện nay, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước Thành phố Hà Nội (Trung tâm) chiếm số lượng lớn nhất cả nước với 47 trợ giúp viên pháp lý, trong đó có 10 người có trình độ thạc sỹ luật. Trong số 47 trợ giúp viên pháp lý, có 08 trợ giúp viên pháp lý được bổ nhiệm theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, gồm 01 trợ giúp viên pháp lý hạng II và 46 trợ giúp viên pháp lý hạng III. 70% số lượng trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đều có kinh nghiệm trên 05 năm công tác. Ngoài ra, Trung tâm còn 14 chuyên viên pháp lý (trong đó, 08/14 chuyên viên đã hoàn thành lớp đào tạo nghề luật sư), 06 người đã hoàn thành tập sự trợ giúp pháp lý và đã tham dự kỳ kiểm tra kết quả tập sự trợ giúp pháp lý vào tháng 7/2022.
Hiện nay, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước Thành phố Hà Nội bảo đảm về số lượng và chất lượng, góp phần triển khai có hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý trên địa bàn.
1.2. Kết quả vụ việc trợ giúp pháp lý do đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thực hiện
Trước khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, số lượng trợ giúp viên pháp lý còn ít, nhất là số lượng trợ giúp viên pháp lý có kinh nghiệm hạn chế và còn kiêm nhiệm nhiều công việc nên việc thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là việc tham gia tố tụng còn chưa thực sự bảo đảm. Tuy nhiên, sau khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022), đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đã được củng cố, bảo đảm cả về số lượng cũng như chất lượng. Chỉ sau hơn 01 năm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý, năm 2019, 100% vụ việc trợ giúp pháp lý của Trung tâm đều do trợ giúp viên pháp lý thực hiện, đáp ứng được nhu cầu trợ giúp pháp lý của người được trợ giúp pháp lý trên địa bàn Thành phố. Cụ thể:
Từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022, Trung tâm đã cử trợ giúp viên pháp lý thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý và đã thực hiện được 1.221 vụ việc tư vấn pháp luật cho 1.221 lượt người được trợ giúp pháp lý; 4.086 vụ việc tham gia tố tụng cho 4.086 lượt người được trợ giúp pháp lý (năm 2018, trợ giúp viên pháp lý thực hiện 83,6% vụ việc; từ năm 2019, trợ giúp viên pháp lý thực hiện 100% vụ việc); 53 vụ việc đại diện ngoài tố tụng cho 53 lượt người được trợ giúp pháp lý.
Về việc thực hiện chỉ tiêu tham gia tố tụng của trợ giúp viên pháp lý, tỷ lệ trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tăng dần qua các năm, trong đó có nhiều trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên. Cụ thể: Năm 2018, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 35/40 người (chiếm tỷ lệ 87,5%); năm 2019, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 37/39 người (chiếm tỷ lệ 94,9%), trong đó, có 09 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 23,07%); năm 2020, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 39/42 người (chiếm tỷ lệ 92,9%), trong đó, có 21 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 50%); năm 2021, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 47/47 người (chiếm tỷ lệ 100%), trong đó, có 28 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 59,6%); 06 tháng đầu năm 2022, đã có 26 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu vụ việc tham gia tố tụng của cả năm 2022 (chiếm tỷ lệ 55,3%), trong đó, có 09 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tốt và 07 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá (chiếm tỷ lệ 34%).
Về công tác thẩm định chất lượng vụ việc tố tụng và số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công, hiệu quả của trợ giúp viên pháp lý, Sở Tư pháp luôn quan tâm chỉ đạo Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tăng cường thẩm định chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý, đồng thời, có các giải pháp để bảo đảm chất lượng các vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là các vụ việc tham gia tố tụng. Qua quản lý theo dõi thẩm định chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý, sự phản hồi của các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như các đối tượng được trợ giúp pháp lý, kết quả cho thấy, tất cả các vụ việc trợ giúp pháp lý được thẩm định đều đạt từ chất lượng khá trở lên, đến nay, chưa có khiếu nại về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý từ người được trợ giúp pháp lý.
Các trợ giúp viên pháp lý khi tham gia tố tụng đã tuân thủ đúng và đầy đủ các quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý và quy định pháp luật tố tụng. Chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao, đạt tiêu chí thành công, hiệu quả của Bộ Tư pháp. Từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022, có 960 vụ việc tham gia tố tụng thành công, hiệu quả (chiếm 24% tổng số vụ việc tham gia tố tụng).
Là lực lượng nòng cốt, chuyên trách thực hiện trợ giúp pháp lý mà Đảng và Nhà nước đã giao phó, trợ giúp viên pháp lý có vai trò hết sức quan trọng góp phần khẳng định hiệu quả chính sách trợ giúp pháp lý, tạo niềm tin cho người dân về chính sách này. Các trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm thời gian qua đã nỗ lực hoàn thành nhiệm vụ được giao, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng tăng mạnh trong giai đoạn từ năm 2018 đến tháng 6/2022. Cụ thể: Số lượng vụ việc tham gia tố tụng năm 2018 là 567 vụ việc thì năm 2019 là 612 vụ việc, năm 2020 là 1.080 vụ việc, năm 2021 là 1.148 vụ việc và 06 tháng đầu năm 2022 là 679 vụ việc. Riêng số lượng vụ việc tham gia tố tụng trong 06 tháng đầu năm 2022 đã tăng 112 vụ việc so với cả năm 2018. Thời điểm năm 2018, số vụ việc tham gia tố tụng do trợ giúp viên pháp lý thực hiện chiếm tỷ lệ 84,6%, từ năm 2019 đến nay là 100%. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý hoàn thành chỉ tiêu tham gia vụ việc tố tụng tăng từ 80% lên 100% qua các năm. Trong đó, có nhiều trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá và tốt. Chỉ tính riêng 06 tháng đầu năm 2022, đã có 55% trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tham gia tố tụng, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên chiếm 34%.
Những kết quả mà trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đạt được thời gian qua đã một lần nữa khẳng định vai trò trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân, quyền công bằng trong tiếp cận công lý và trong xét xử của người dân; giúp bảo đảm trật tự an toàn xã hội trên địa bàn; giúp người dân nâng cao hiểu biết, nhận thức pháp luật để có thể tự lựa chọn cách ứng xử phù hợp với pháp luật, tránh tình trạng khiếu kiện vượt cấp, tiết kiệm thời gian và tiền bạc của người dân. Trợ giúp pháp lý đã và đang có tác động tích cực đến chất lượng thực thi công vụ, hoàn thiện hệ thống pháp luật, áp dụng pháp luật, góp phần quan trọng vào công cuộc cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.
Bằng các hoạt động của mình trong quá trình giải quyết vụ án cùng với sự tận tâm, trách nhiệm, đạo đức nghề nghiệp, trợ giúp viên pháp lý đã bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, hạn chế đến mức thấp nhất các trường hợp oan sai, không vô tư, khách quan, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, qua đó cũng giáo dục, cải tạo, răn đe và phòng ngừa tội phạm. Nhiều vụ việc nhờ có trợ giúp viên pháp lý mà sau khi ra Tòa đã thay đổi tội danh theo hướng có lợi cho người được trợ giúp pháp lý, chuyển khung hình phạt thấp hơn, được tuyên mức án thấp hơn mức đề nghị của Viện kiểm sát… Có những vụ việc phức tạp kéo dài nhiều năm không giải quyết được, người dân tưởng chừng như bỏ cuộc nhưng khi được trợ giúp viên pháp lý tham gia trợ giúp pháp lý thì vụ việc được giải quyết thành công hơn cả mong đợi của người dân như: Trường hợp vụ án hình sự, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cử người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý là người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, trợ giúp viên pháp lý đã thực hiện hòa giải, phân tích để người bị hại rút đơn, kết quả là Tòa án đã ra quyết định đình chỉ vụ án; hoặc trường hợp, đề nghị Hội đồng xét xử phúc thẩm xem xét tuyên hủy bản án sơ thẩm, trả hồ sơ lại cho Tòa án nhân dân quận xem xét xét xử lại theo hướng không chấp nhận đơn khởi kiện của nguyên đơn bởi bản án sơ thẩm đã xác định sai quan hệ pháp luật tranh chấp, Tòa án cấp sơ thẩm đã để sót, không triệu tập đầy đủ người có nghĩa vụ liên quan đến vụ án, xác định phần đất đang tranh chấp là di sản là không khách quan và không đúng pháp luật về đất đai. Hội đồng xét xử phúc thẩm đã chấp nhận đề nghị của trợ giúp viên pháp lý và tuyên hủy bản án dân sự sơ thẩm, giao hồ sơ vụ án về Tòa án nhân dân quận để giải quyết lại vụ án theo quy định của pháp luật…
Có thể thấy, chất lượng các vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng ngày càng chuyên nghiệp, hiệu quả, nhận được sự phản hồi tích cực của người được trợ giúp pháp lý. Điều này cho thấy, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm ngày càng trưởng thành và khẳng định được vai trò của mình trong việc thực hiện trợ giúp pháp lý, nhất là lĩnh vực tham gia tố tụng.
2. Một số tồn tại, hạn chế và giải pháp nâng cao vị thế, vai trò của trợ giúp viên pháp lý trong thời gian tới
2.1. Tồn tại, hạn chế
Một là, chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý trong tố tụng chưa đồng đều, số lượng vụ việc có chất lượng cao, giải quyết các vấn đề phức tạp, điển hình còn chưa nhiều.
Hai là, nhiều trợ giúp viên pháp lý ở xa địa bàn làm việc, do đó, gặp rất nhiều khó khăn trong việc bảo đảm yêu cầu kịp thời khi tham gia tố tụng, nhất là các trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng yêu cầu phải có mặt ngay để tham gia các hoạt động như lấy lời khai của người bị bắt, bị tạm giữ…
Ba là, hiện nay, trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm vẫn chưa được trang bị các trang thiết bị chuyên dụng như máy tính xách tay, máy ghi âm, máy sao chụp tài liệu… để phục vụ cho việc thu thập chứng cứ, nghiên cứu hồ sơ, làm rõ sự thật khách quan của vụ việc nên có một số trường hợp các vụ việc tham gia tố tụng của trợ giúp viên pháp lý vẫn chưa đạt được kết quả như mong đợi.
2.2. Giải pháp
Để nâng cao vị thế, vai trò của của trợ giúp viên pháp lý trong thời gian tới, cần xây dựng đội ngũ trợ giúp viên pháp lý bảo đảm về số lượng và chất lượng, có tinh thần nhiệt huyết, lòng yêu nghề, đáp ứng yêu cầu về trợ giúp pháp lý của người thuộc diện được trợ giúp pháp lý trên địa bàn Thành phố, đồng thời, cần triển khai thực hiện một số giải pháp sau đây:
Thứ nhất, cần sửa đổi, bổ sung Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và ban hành các văn bản hướng dẫn, trong đó, quy định về chế định luật sư công, xác định đây là chức danh tư pháp; chuyển đổi tên gọi chức danh trợ giúp viên pháp lý thành chức danh luật sư công nhà nước trả lương để thực hiện nhiệm vụ chính trị của Nhà nước nhằm tăng khả năng nhận biết và tiếp cận của mọi người dân đối với dịch vụ pháp lý miễn phí của Nhà nước dành cho các đối tượng yếu thế trong xã hội.
Thứ hai, tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện bộ công cụ, hướng dẫn tiêu chí đánh giá chất lượng, hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý và chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý theo hướng dễ áp dụng và phản ánh đúng, khách quan chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, hướng tới sự hài lòng và tin cậy của họ khi sử dụng trợ giúp pháp lý, qua đó, từng bước khẳng định vai trò của trợ giúp viên pháp lý.
Thứ ba, cần nghiên cứu, đề xuất xây dựng, bổ sung cơ chế, chế độ phù hợp với thực tế nhiệm vụ của đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý như trợ giúp viên được trang bị các trang thiết bị chuyên dụng, chế độ thâm niên để thu hút lực lượng trẻ, có năng lực tham gia làm công tác trợ giúp pháp lý, thông qua đó, xây dựng, duy trì phát triển đội ngũ trợ giúp viên pháp lý có chất lượng, giàu kinh nghiệm.
Thứ tư, thường xuyên tổ chức các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ, kỹ năng trợ giúp pháp lý, xây dựng và thực hiện tốt công tác quy hoạch, kế hoạch, chương trình đào tạo, bồi dưỡng ngắn hạn và dài hạn cho đội ngũ trợ giúp viên pháp lý nhằm nâng cao hơn nữa trình độ năng lực chuyên môn, bồi dưỡng phẩm chất đạo đức, khơi dậy lòng nhiệt huyết, tinh thần trách nhiệm cho đội ngũ này, bởi vì hiệu quả của chính sách trợ giúp pháp lý chủ yếu phụ thuộc vào năng lực chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp, trách nhiệm và phẩm chất đạo đức của trợ giúp viên pháp lý.
Thứ năm, tăng cường sự phối hợp giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan trong việc giới thiệu, giải thích quyền được trợ giúp pháp lý, xác minh diện trợ giúp pháp lý, cung cấp danh sách trợ giúp viên pháp lý, cung cấp các biểu mẫu mới về tố tụng trong hoạt động trợ giúp pháp lý. Kịp thời cử trợ giúp viên pháp lý tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích cho người được trợ giúp pháp lý khi có yêu cầu.
Thứ sáu, đa dạng hóa các phương thức truyền thông về trợ giúp pháp lý (qua báo, đài phát thanh, truyền hình, internet...) phù hợp với đặc thù của từng địa bàn, trình độ dân trí của người dân, chẳng hạn như: Xây dựng video, kịch bản liên quan đến câu chuyện pháp luật; có quy định khuyến khích, vinh danh, động viên tổ chức, cá nhân tham gia, thực hiện trợ giúp pháp lý đóng góp vào hoạt động trợ giúp pháp lý, đa dạng hóa việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý...
Thứ bảy, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin theo hướng số hóa cơ sở dữ liệu về trợ giúp pháp lý để chia sẻ, kết nối, tích hợp dữ liệu người thuộc diện được trợ giúp pháp lý; triển khai phương thức thực hiện trợ giúp pháp lý trực tuyến, qua điện thoại cho những đối tượng đặc thù, những vụ việc có tính nhạy cảm.
Thứ tám, chuẩn bị cơ sở vật chất, trang thiết bị, nguồn lực để triển khai hiệu quả việc tổ chức phiên tòa trực truyến theo Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng và Bộ Tư pháp quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến; cử người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân theo Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân.
1. Thực trạng về đội ngũ trợ giúp viên pháp lý trên địa bàn và kết quả vụ việc trợ giúp pháp lý do đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thực hiện tại Thành phố Hà Nội
1.1. Đội ngũ trợ giúp viên pháp lý
Hiện nay, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước Thành phố Hà Nội (Trung tâm) chiếm số lượng lớn nhất cả nước với 47 trợ giúp viên pháp lý, trong đó có 10 người có trình độ thạc sỹ luật. Trong số 47 trợ giúp viên pháp lý, có 08 trợ giúp viên pháp lý được bổ nhiệm theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, gồm 01 trợ giúp viên pháp lý hạng II và 46 trợ giúp viên pháp lý hạng III. 70% số lượng trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đều có kinh nghiệm trên 05 năm công tác. Ngoài ra, Trung tâm còn 14 chuyên viên pháp lý (trong đó, 08/14 chuyên viên đã hoàn thành lớp đào tạo nghề luật sư), 06 người đã hoàn thành tập sự trợ giúp pháp lý và đã tham dự kỳ kiểm tra kết quả tập sự trợ giúp pháp lý vào tháng 7/2022.
Hiện nay, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước Thành phố Hà Nội bảo đảm về số lượng và chất lượng, góp phần triển khai có hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý trên địa bàn.
1.2. Kết quả vụ việc trợ giúp pháp lý do đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thực hiện
Trước khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, số lượng trợ giúp viên pháp lý còn ít, nhất là số lượng trợ giúp viên pháp lý có kinh nghiệm hạn chế và còn kiêm nhiệm nhiều công việc nên việc thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là việc tham gia tố tụng còn chưa thực sự bảo đảm. Tuy nhiên, sau khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022), đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đã được củng cố, bảo đảm cả về số lượng cũng như chất lượng. Chỉ sau hơn 01 năm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý, năm 2019, 100% vụ việc trợ giúp pháp lý của Trung tâm đều do trợ giúp viên pháp lý thực hiện, đáp ứng được nhu cầu trợ giúp pháp lý của người được trợ giúp pháp lý trên địa bàn Thành phố. Cụ thể:
Từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022, Trung tâm đã cử trợ giúp viên pháp lý thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý và đã thực hiện được 1.221 vụ việc tư vấn pháp luật cho 1.221 lượt người được trợ giúp pháp lý; 4.086 vụ việc tham gia tố tụng cho 4.086 lượt người được trợ giúp pháp lý (năm 2018, trợ giúp viên pháp lý thực hiện 83,6% vụ việc; từ năm 2019, trợ giúp viên pháp lý thực hiện 100% vụ việc); 53 vụ việc đại diện ngoài tố tụng cho 53 lượt người được trợ giúp pháp lý.
Về việc thực hiện chỉ tiêu tham gia tố tụng của trợ giúp viên pháp lý, tỷ lệ trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tăng dần qua các năm, trong đó có nhiều trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên. Cụ thể: Năm 2018, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 35/40 người (chiếm tỷ lệ 87,5%); năm 2019, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 37/39 người (chiếm tỷ lệ 94,9%), trong đó, có 09 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 23,07%); năm 2020, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 39/42 người (chiếm tỷ lệ 92,9%), trong đó, có 21 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 50%); năm 2021, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu là 47/47 người (chiếm tỷ lệ 100%), trong đó, có 28 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên (chiếm tỷ lệ 59,6%); 06 tháng đầu năm 2022, đã có 26 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu vụ việc tham gia tố tụng của cả năm 2022 (chiếm tỷ lệ 55,3%), trong đó, có 09 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tốt và 07 trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá (chiếm tỷ lệ 34%).
Về công tác thẩm định chất lượng vụ việc tố tụng và số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công, hiệu quả của trợ giúp viên pháp lý, Sở Tư pháp luôn quan tâm chỉ đạo Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tăng cường thẩm định chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý, đồng thời, có các giải pháp để bảo đảm chất lượng các vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là các vụ việc tham gia tố tụng. Qua quản lý theo dõi thẩm định chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý, sự phản hồi của các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như các đối tượng được trợ giúp pháp lý, kết quả cho thấy, tất cả các vụ việc trợ giúp pháp lý được thẩm định đều đạt từ chất lượng khá trở lên, đến nay, chưa có khiếu nại về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý từ người được trợ giúp pháp lý.
Các trợ giúp viên pháp lý khi tham gia tố tụng đã tuân thủ đúng và đầy đủ các quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý và quy định pháp luật tố tụng. Chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao, đạt tiêu chí thành công, hiệu quả của Bộ Tư pháp. Từ ngày 01/01/2018 đến ngày 30/6/2022, có 960 vụ việc tham gia tố tụng thành công, hiệu quả (chiếm 24% tổng số vụ việc tham gia tố tụng).
Là lực lượng nòng cốt, chuyên trách thực hiện trợ giúp pháp lý mà Đảng và Nhà nước đã giao phó, trợ giúp viên pháp lý có vai trò hết sức quan trọng góp phần khẳng định hiệu quả chính sách trợ giúp pháp lý, tạo niềm tin cho người dân về chính sách này. Các trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm thời gian qua đã nỗ lực hoàn thành nhiệm vụ được giao, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng tăng mạnh trong giai đoạn từ năm 2018 đến tháng 6/2022. Cụ thể: Số lượng vụ việc tham gia tố tụng năm 2018 là 567 vụ việc thì năm 2019 là 612 vụ việc, năm 2020 là 1.080 vụ việc, năm 2021 là 1.148 vụ việc và 06 tháng đầu năm 2022 là 679 vụ việc. Riêng số lượng vụ việc tham gia tố tụng trong 06 tháng đầu năm 2022 đã tăng 112 vụ việc so với cả năm 2018. Thời điểm năm 2018, số vụ việc tham gia tố tụng do trợ giúp viên pháp lý thực hiện chiếm tỷ lệ 84,6%, từ năm 2019 đến nay là 100%. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý hoàn thành chỉ tiêu tham gia vụ việc tố tụng tăng từ 80% lên 100% qua các năm. Trong đó, có nhiều trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá và tốt. Chỉ tính riêng 06 tháng đầu năm 2022, đã có 55% trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu tham gia tố tụng, số trợ giúp viên pháp lý đạt chỉ tiêu khá trở lên chiếm 34%.
Những kết quả mà trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đạt được thời gian qua đã một lần nữa khẳng định vai trò trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân, quyền công bằng trong tiếp cận công lý và trong xét xử của người dân; giúp bảo đảm trật tự an toàn xã hội trên địa bàn; giúp người dân nâng cao hiểu biết, nhận thức pháp luật để có thể tự lựa chọn cách ứng xử phù hợp với pháp luật, tránh tình trạng khiếu kiện vượt cấp, tiết kiệm thời gian và tiền bạc của người dân. Trợ giúp pháp lý đã và đang có tác động tích cực đến chất lượng thực thi công vụ, hoàn thiện hệ thống pháp luật, áp dụng pháp luật, góp phần quan trọng vào công cuộc cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.
Bằng các hoạt động của mình trong quá trình giải quyết vụ án cùng với sự tận tâm, trách nhiệm, đạo đức nghề nghiệp, trợ giúp viên pháp lý đã bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, hạn chế đến mức thấp nhất các trường hợp oan sai, không vô tư, khách quan, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, qua đó cũng giáo dục, cải tạo, răn đe và phòng ngừa tội phạm. Nhiều vụ việc nhờ có trợ giúp viên pháp lý mà sau khi ra Tòa đã thay đổi tội danh theo hướng có lợi cho người được trợ giúp pháp lý, chuyển khung hình phạt thấp hơn, được tuyên mức án thấp hơn mức đề nghị của Viện kiểm sát… Có những vụ việc phức tạp kéo dài nhiều năm không giải quyết được, người dân tưởng chừng như bỏ cuộc nhưng khi được trợ giúp viên pháp lý tham gia trợ giúp pháp lý thì vụ việc được giải quyết thành công hơn cả mong đợi của người dân như: Trường hợp vụ án hình sự, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cử người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý là người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, trợ giúp viên pháp lý đã thực hiện hòa giải, phân tích để người bị hại rút đơn, kết quả là Tòa án đã ra quyết định đình chỉ vụ án; hoặc trường hợp, đề nghị Hội đồng xét xử phúc thẩm xem xét tuyên hủy bản án sơ thẩm, trả hồ sơ lại cho Tòa án nhân dân quận xem xét xét xử lại theo hướng không chấp nhận đơn khởi kiện của nguyên đơn bởi bản án sơ thẩm đã xác định sai quan hệ pháp luật tranh chấp, Tòa án cấp sơ thẩm đã để sót, không triệu tập đầy đủ người có nghĩa vụ liên quan đến vụ án, xác định phần đất đang tranh chấp là di sản là không khách quan và không đúng pháp luật về đất đai. Hội đồng xét xử phúc thẩm đã chấp nhận đề nghị của trợ giúp viên pháp lý và tuyên hủy bản án dân sự sơ thẩm, giao hồ sơ vụ án về Tòa án nhân dân quận để giải quyết lại vụ án theo quy định của pháp luật…
Có thể thấy, chất lượng các vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng ngày càng chuyên nghiệp, hiệu quả, nhận được sự phản hồi tích cực của người được trợ giúp pháp lý. Điều này cho thấy, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm ngày càng trưởng thành và khẳng định được vai trò của mình trong việc thực hiện trợ giúp pháp lý, nhất là lĩnh vực tham gia tố tụng.
2. Một số tồn tại, hạn chế và giải pháp nâng cao vị thế, vai trò của trợ giúp viên pháp lý trong thời gian tới
2.1. Tồn tại, hạn chế
Một là, chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý trong tố tụng chưa đồng đều, số lượng vụ việc có chất lượng cao, giải quyết các vấn đề phức tạp, điển hình còn chưa nhiều.
Hai là, nhiều trợ giúp viên pháp lý ở xa địa bàn làm việc, do đó, gặp rất nhiều khó khăn trong việc bảo đảm yêu cầu kịp thời khi tham gia tố tụng, nhất là các trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng yêu cầu phải có mặt ngay để tham gia các hoạt động như lấy lời khai của người bị bắt, bị tạm giữ…
Ba là, hiện nay, trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm vẫn chưa được trang bị các trang thiết bị chuyên dụng như máy tính xách tay, máy ghi âm, máy sao chụp tài liệu… để phục vụ cho việc thu thập chứng cứ, nghiên cứu hồ sơ, làm rõ sự thật khách quan của vụ việc nên có một số trường hợp các vụ việc tham gia tố tụng của trợ giúp viên pháp lý vẫn chưa đạt được kết quả như mong đợi.
2.2. Giải pháp
Để nâng cao vị thế, vai trò của của trợ giúp viên pháp lý trong thời gian tới, cần xây dựng đội ngũ trợ giúp viên pháp lý bảo đảm về số lượng và chất lượng, có tinh thần nhiệt huyết, lòng yêu nghề, đáp ứng yêu cầu về trợ giúp pháp lý của người thuộc diện được trợ giúp pháp lý trên địa bàn Thành phố, đồng thời, cần triển khai thực hiện một số giải pháp sau đây:
Thứ nhất, cần sửa đổi, bổ sung Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và ban hành các văn bản hướng dẫn, trong đó, quy định về chế định luật sư công, xác định đây là chức danh tư pháp; chuyển đổi tên gọi chức danh trợ giúp viên pháp lý thành chức danh luật sư công nhà nước trả lương để thực hiện nhiệm vụ chính trị của Nhà nước nhằm tăng khả năng nhận biết và tiếp cận của mọi người dân đối với dịch vụ pháp lý miễn phí của Nhà nước dành cho các đối tượng yếu thế trong xã hội.
Thứ hai, tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện bộ công cụ, hướng dẫn tiêu chí đánh giá chất lượng, hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý và chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý theo hướng dễ áp dụng và phản ánh đúng, khách quan chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, hướng tới sự hài lòng và tin cậy của họ khi sử dụng trợ giúp pháp lý, qua đó, từng bước khẳng định vai trò của trợ giúp viên pháp lý.
Thứ ba, cần nghiên cứu, đề xuất xây dựng, bổ sung cơ chế, chế độ phù hợp với thực tế nhiệm vụ của đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý như trợ giúp viên được trang bị các trang thiết bị chuyên dụng, chế độ thâm niên để thu hút lực lượng trẻ, có năng lực tham gia làm công tác trợ giúp pháp lý, thông qua đó, xây dựng, duy trì phát triển đội ngũ trợ giúp viên pháp lý có chất lượng, giàu kinh nghiệm.
Thứ tư, thường xuyên tổ chức các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ, kỹ năng trợ giúp pháp lý, xây dựng và thực hiện tốt công tác quy hoạch, kế hoạch, chương trình đào tạo, bồi dưỡng ngắn hạn và dài hạn cho đội ngũ trợ giúp viên pháp lý nhằm nâng cao hơn nữa trình độ năng lực chuyên môn, bồi dưỡng phẩm chất đạo đức, khơi dậy lòng nhiệt huyết, tinh thần trách nhiệm cho đội ngũ này, bởi vì hiệu quả của chính sách trợ giúp pháp lý chủ yếu phụ thuộc vào năng lực chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp, trách nhiệm và phẩm chất đạo đức của trợ giúp viên pháp lý.
Thứ năm, tăng cường sự phối hợp giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan trong việc giới thiệu, giải thích quyền được trợ giúp pháp lý, xác minh diện trợ giúp pháp lý, cung cấp danh sách trợ giúp viên pháp lý, cung cấp các biểu mẫu mới về tố tụng trong hoạt động trợ giúp pháp lý. Kịp thời cử trợ giúp viên pháp lý tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích cho người được trợ giúp pháp lý khi có yêu cầu.
Thứ sáu, đa dạng hóa các phương thức truyền thông về trợ giúp pháp lý (qua báo, đài phát thanh, truyền hình, internet...) phù hợp với đặc thù của từng địa bàn, trình độ dân trí của người dân, chẳng hạn như: Xây dựng video, kịch bản liên quan đến câu chuyện pháp luật; có quy định khuyến khích, vinh danh, động viên tổ chức, cá nhân tham gia, thực hiện trợ giúp pháp lý đóng góp vào hoạt động trợ giúp pháp lý, đa dạng hóa việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý...
Thứ bảy, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin theo hướng số hóa cơ sở dữ liệu về trợ giúp pháp lý để chia sẻ, kết nối, tích hợp dữ liệu người thuộc diện được trợ giúp pháp lý; triển khai phương thức thực hiện trợ giúp pháp lý trực tuyến, qua điện thoại cho những đối tượng đặc thù, những vụ việc có tính nhạy cảm.
Thứ tám, chuẩn bị cơ sở vật chất, trang thiết bị, nguồn lực để triển khai hiệu quả việc tổ chức phiên tòa trực truyến theo Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng và Bộ Tư pháp quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến; cử người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân theo Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân.
Sở Tư pháp Thành phố Hà Nội