Đổi mới tư duy trong cải cách hành chính nhà nước trong thời kì hiện nay

1. Sự cần thiết đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước ở Việt Nam hiện nay

Đổi mới tư duy trong cải cách hành chính được hiểu là những thay đổi lớn trong chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật, thể chế phát triển nền hành chính Nhà nước. Đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước bao gồm đổi mới những yếu tố về thể chế, tổ chức bộ máy, nguồn nhân lực và các phương tiện vật chất, kỹ thuật cần thiết nhằm thực thi quyền lực của nhân dân, là quá trình đổi mới nhận thức, năng lực, trình độ của đội ngũ công chức.

Cải cách hành chính ở nước ta hiện nay theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN), là tiền đề quan trọng để thực hiện thành công quá trình đổi mới dưới sự lãnh đạo của Đảng. Những nguyên nhân chủ yếu đẩy mạnh cải cách hành chính và đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước ở nước ta hiện nay là:

Thứ nhất, nền hành chính nhà nước ở nước ta trong quá trình đổi mới vẫn còn nhiều tồn, tiêu cực, chưa đáp ứng được những yêu cầu của cơ chế quản lý mới cũng nhu cầu của nhân dân trong điều kiện mới, hiệu lực, hiệu quả quản lý chưa cao như chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước của bộ máy hành chính trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chưa được xác định thật rõ và phù hợp, hệ thống thể chế hành chính chưa đồng bộ, còn chồng chéo và thiếu thống nhất; thủ tục hành chính trên nhiều lĩnh vực còn rườm rà, phức tạp.

Thứ hai, cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 là xu hướng phát triển dựa trên nền tảng số hóa và kết nối, có quy mô tác động mạnh mẽ tới mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội, làm thay đổi phương thức và lực lượng sản xuất trong tương lai, có thể mang lại cho Việt Nam nhiều cơ hội để đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đồng thời cũng đưa đến thách thức đối với quá trình phát triển.

Thứ ba, hiện nay, trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, các yếu tố chính trị, pháp lý, kinh tế - xã hội đã tác động mạnh mẽ đến hoạt động quản lý hành chính của mỗi quốc gia. Việc cải cách hành chính của các quốc gia nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý hành chính trong điều kiện mới cũng chính là sự thúc đẩy sự phát triển của cải cách hành chính nhà nước. So với các nước phát triển, ở nước ta quản lý hành chính từ lâu vẫn mang nặng tính truyền thống, nặng tính quan liêu, quyền lực, người dân chưa thực sự là khách hàng của Nhà nước. Do đó, việc đổi mới tư duy trong cải cách hành chính nhà nước là cần thiết, bởi nó không chỉ đáp ứng nhu cầu quản lý của nhà nước đối với xã hội, mà còn là đòi hỏi của công dân đối với nền hành chính.

Việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN là một nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị nước ta giai đoạn 2021 - 2030. Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và cải cách hành chính mà Đảng, Nhà nước và toàn dân ta đang thực hiện là quá trình vừa xây dựng, vừa tìm tòi, tích lũy từ thực tiễn cho đến tư duy lý luận, đầy khó khăn và phức tạp. Mối liên hệ giữa cải cách hành chính và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam là Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật; bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp và yêu cầu thượng tôn pháp luật trong đời sống nhà nước và xã hội. Trong mối quan hệ này, mục tiêu của cải cách hành chính là góp phần thúc đẩy hoàn thiện hệ thống thể chế, pháp luật và nâng cao hiệu lực, hiệu quả thi hành pháp luật trong Nhà nước pháp quyền XHCN, cho thấy mối quan hệ chặt chẽ, tương hỗ với nhau.

2. Tình hình thực hiện đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền

2.1. Chủ trương của Đảng về đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền

Trong điều kiện hiện nay, kinh tế thế giới nói chung và trong nước đang lâm vào khủng hoảng, suy thoái nghiêm trọng, có thể còn kéo dài do tác động của đại dịch Covid-19. Đồng thời, tác động của cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0, nhất là công nghệ số phát triển mạnh mẽ, tạo đột phá trên nhiều lĩnh vực, tạo ra cả thời cơ và thách thức đối với mọi quốc gia. Đứng trước bối cảnh trên, để khắc phục những yếu kém, hạn chế, Đại hội XIII của Đảng đã đề ra các định hướng tiếp tục cải cách hành chính nhà nước, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta trong thời gian tới, trong đó có những điểm mới so với trước đây.

Đại hội XIII của Đảng đã nhấn mạnh: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị”[1].

Đối với hoạt động cải cách hành chính nhà nước, Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã xác định: “Xây dựng nền hành chính nhà nước phục vụ nhân dân, dân chủ, pháp quyền, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch. Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả” [2]. Đồng thời, Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng cũng đã xác định nhiệm vụ trọng tâm: “Xây dựng Nhà nước tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; gắn với tinh giản biên chế, nâng cao chất lượng và cơ cấu lại đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức; xây dựng đội ngũ cán bộ, đảng viên, nhất là đội ngũ cán bộ cấp chiến lược, người đứng đầu đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ, gắn bó mật thiết với nhân dân là những nhân tố có ý nghĩa quyết định thành công sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”. Để thực hiện thành công nhiệm vụ trọng tâm này, đòi hỏi cần có sự chủ động nghiên cứu, đánh giá những kết quả và hạn chế trong tổ chức, hoạt động của bộ máy hành chính nhà nước thời gian qua; trên cơ sở đó tham mưu cho Đảng và Nhà nước những giải pháp tiếp tục xây dựng bộ máy hành chính nhà nước tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.

2.2. Tình hình thực hiện đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền

Thực trạng cải cách hành chính ở nước ta chuyển hóa từ việc vận hành kinh tế kế hoạch hóa với cơ chế quản lý tập trung, quan liêu, bao cấp và bình quân sang kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, theo quy luật của thị trường. Trong nền kinh tế thị trường, người dân có quyền làm giàu chính đáng trong khuôn khổ pháp luật. Do đó, phải có một Nhà nước pháp quyền mạnh, một nền hành chính thông thoáng, minh bạch. Thể chế luật pháp không rõ ràng, thủ tục hành chính rườm rà, bộ máy “cồng kềnh”, “đùn đẩy” trách nhiệm trong đội ngũ công chức là những lực cản nặng nề đối với kinh tế thị trường. Điều đó buộc bộ máy nhà nước phải chuyển chức năng sang phục vụ, đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng. Nhà nước phải là nhà cung cấp dịch vụ thuận tiện, hoàn hảo cho cộng đồng xã hội, đòi hỏi các hoạt động công vụ và đội ngũ công chức phải nâng cao trách nhiệm và năng lực xã hội của mình để phục vụ tốt nhất nhu cầu của công dân.

Sự phát triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo cơ chế thị trường, công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong thời kỳ mới đòi hỏi Nhà nước, mà trực tiếp là nền hành chính phải hoàn thiện thể chế và nâng cao hiệu lực pháp lý theo cơ chế mới để đảm bảo cho đất nước phát triển nhanh và bền vững theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Kể từ khi Đảng và Nhà nước ta tiến hành công cuộc đổi mới, có thể chia cải cách hành chính nhà nước thành 5 giai đoạn chủ yếu sau:

- Giai đoạn 1986 - 1995: Đây là giai đoạn xây dựng nền tảng cho cải cách hành chính. Hoạt động cải cách hành chính mặc dù vẫn được quan tâm nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ của những cải cách nhà nước nói chung để phục vụ cho quá trình bắt đầu chuyển dịch nền kinh tế.

- Giai đoạn 1995 - 2001: Hội nghị Trung ương 8 (Khóa VII) năm 1995 cải cách hành chính được xác định là trọng tâm của hoạt động cải cách nhà nước. Vai trò của cải cách hành chính đã được khẳng định và những hoạt động cải cách hành chính ngày càng đi vào chiều sâu, tác động mạnh mẽ đến đời sống xã hội, trở thành động lực thúc đẩy tiến trình đổi mới.

- Giai đoạn 2001 - 2010: Quyết định số 136/2001/QĐ-TTg ngày 17/9/2001 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Chương trình tổng thể cải cách hành chính giai đoạn 2001 - 2010 xác lập khung pháp lý cơ bản cho các hoạt động cải cách hành chính của mọi cấp, mọi ngành trong giai đoạn 2001 - 2010, mục tiêu chung là: “Xây dựng một nền hành chính dân chủ, trong sạch, vững mạnh, chuyên nghiệp, hiện đại hoá, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả theo nguyên tắc của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng; xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất và năng lực đáp ứng yêu cầu của công cuộc xây dựng, phát triển đất nước”.

- Giai đoạn 2011 - 2020: Ba nhiệm vụ trọng tâm của cải cách hành chính được Chính phủ xác định là cải cách thể chế hành chính nhà nước, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức hành chính và nâng cao chất lượng cung cấp dịch vụ công.

- Giai đoạn 2020 đến nay: Nhằm tạo chuyển biến mạnh mẽ, tích cực về công tác quản lý, điều hành, nâng cao chất lượng phục vụ nhân dân của cán bộ, công chức và cơ quan hành chính Nhà nước, Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản cải cách hành chính, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến đổi mới tư duy quản lý công. Ngày 15/7/2021, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 76/NQ-CP ngày 15/7/2021 của Chính phủ ban hành Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2021 - 2030, cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2021 - 2030 tập trung vào 06 nội dung, đó là: Cải cách thể chế; cải cách thủ tục hành chính; cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước; cải cách chế độ công vụ; cải cách tài chính công và xây dựng, phát triển Chính phủ điện tử, Chính phủ số.

Về cải cách thủ tục hành chính: Cải cách quyết liệt, đồng bộ, hiệu quả quy định thủ tục hành chính liên quan đến người dân, doanh nghiệp; đẩy mạnh thực hiện thủ tục hành chính trên môi trường điện tử để người dân, doanh nghiệp có thể thực hiện dịch vụ mọi lúc, mọi nơi, trên các phương tiện khác nhau. Đến năm 2030, 100% thủ tục hành chính, có yêu cầu nghĩa vụ tài chính, được triển khai thanh toán trực tuyến. Tối thiểu 90% thủ tục hành chính của các bộ, ngành, địa phương, có đủ điều kiện, được cung cấp trực tuyến mức độ 3 và 4, đồng thời, hoàn thành việc tích hợp, cung cấp trên Cổng dịch vụ công quốc gia. Tỷ lệ hồ sơ giải quyết trực tuyến mức độ 3 và 4 trên tổng số hồ sơ đạt tối thiểu 80%. Môi trường kinh doanh của Việt Nam được xếp vào nhóm 30 quốc gia hàng đầu[3].

 Cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước: Tiếp tục rà soát chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan hành chính nhà nước các cấp, định rõ việc của cơ quan hành chính nhà nước; đẩy mạnh phân cấp quản lý nhà nước; tăng cường rà soát, sắp xếp lại hệ thống các đơn vị sự nghiệp công lập theo hướng tinh gọn, có cơ cấu hợp lý và nâng cao hiệu quả hoạt động.

  Cải cách tài chính công: Đẩy mạnh thực hiện tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, đổi mới cơ chế quản lý vốn nhà nước đầu tư tại doanh nghiệp.

  Xây dựng và phát triển Chính phủ điện tử, Chính phủ số: Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số và ứng dụng các tiến bộ khoa học, công nghệ thúc đẩy hoàn thành xây dựng và phát triển Chính phủ điện tử, Chính phủ số.

Để đạt được những mục tiêu trên, Chương trình đề ra các giải pháp cụ thể: Tăng cường công tác chỉ đạo, điều hành việc triển khai thực hiện cải cách hành chính từ Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đến các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và Ủy ban nhân dân các cấp; đẩy mạnh công tác thông tin, tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho cán bộ, công chức, người dân, doanh nghiệp và xã hội; bố trí đủ nguồn tài chính và nhân lực cho cải cách hành chính; tăng cường kỷ luật, kỷ cương hành chính gắn với tạo động lực cải cách trong đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức; đổi mới phương pháp theo dõi, đánh giá định kỳ kết quả thực hiện nhiệm vụ cải cách hành chính; thường xuyên đo lường sự hài lòng của người dân, tổ chức…

Theo Báo cáo khảo sát Chính phủ điện tử của Liên Hợp quốc năm 2020 công bố, Việt Nam đã duy trì được việc tăng hạng liên tục trong giai đoạn 2014 - 2020 từ vị trí 99 lên vị trí 86. Cụ thể, năm 2014, Việt Nam xếp vị trí 99, đến năm 2016 đã tăng lên 10 bậc lên vị trí 89. Năm 2018, chúng ta tăng được một bậc, còn năm 2020 tăng hai bậc. Trong khu vực Đông Nam Á, Việt Nam xếp thứ 6 trong 11 nước, vẫn giữ vị trí như năm 2018. Năm nước có vị trí cao hơn Việt Nam vẫn là Singapore, Malaysia, Thái Lan, Bruinei và Philippines. Việt Nam xếp hạng trên Indonesia nhưng khoảng cách giữa Việt Nam và Indonesia bị thu hẹp đáng kể. 

Chỉ số tham gia điện tử (EPI) đánh giá sự tương tác điện tử giữa chính phủ và người dân, với mục đích khuyến khích các Chính phủ cung cấp cho người dân các công cụ trực tuyến để tham gia vào quá trình ra quyết định. Năm 2020, Chỉ số EPI của Việt Nam có vị trí xếp hạng là 70/193 quốc gia thành viên Liên Hợp quốc, tăng hai bậc so với năm 2018[4].

Chỉ số dịch vụ trực tuyến địa phương (LOSI) là chỉ số phụ để đánh giá sự phát triển dịch vụ trực tuyến của một số thành phố được chọn lựa trên thế giới. Năm 2020, 100 thành phố được chọn lựa khảo sát, đánh giá. Tuy nhiên, 14 thành phố không có cổng thông tin điện tử riêng để đánh giá, nên năm 2020 chỉ đánh giá 86 thành phố. Việt Nam có TP. Hồ Chí Minh được lựa chọn khảo sát, đánh giá, xếp hạng 42/86 thành phố được đánh giá và được xếp ở mức chỉ số LOSI trung bình[5].

Hội nhập quốc tế là xu hướng của sự phát triển trong quan hệ giữa các quốc gia trên thế giới, với nền tảng là sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin mang đến cả cơ hội và thách thức cho việc giao lưu, hợp tác giữa các quốc gia, trong đó chủ yếu là công nghệ mạng xã hội, di động, kết nối internet đã tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà quản lý công đẩy mạnh ứng dụng các thành tựu công nghệ để nâng cao hiệu quả quản lý, khoảng cách địa lý không còn là vấn đề giữa các quốc gia, công dân của mỗi quốc gia sẽ chịu ảnh hưởng của những lối sống mới, tư tưởng mới được du nhập từ các quốc gia khác. Do đó, để hội nhập quốc tế, cần có sự thích ứng với những yêu cầu chuẩn mực chung. Đó chính là đòi hỏi cấp thiết về đổi mới tư duy nền hành chính, nhất là đổi mới tư duy, nhận thức, năng lực công chức, cách thức điều hành của chính quyền. Chỉ có đổi mới tư duy quản lý công mới tạo được môi trường thuận lợi, thu hút đầu tư từ bên ngoài, thúc đẩy phát triển trong nước.

Bối cảnh nêu trên đã đặt công cuộc cải cách hành chính nhà nước ta hiện nay với nhiều thách thức:

Thứ nhất, thách thức trong việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống thể chế, chính sách phát triển của nền hành chính nhà nước buộc các nhà quản lý công phải đổi mới tư duy, thay đổi phương thức quản lý để giải quyết nhiều vấn đề đặt ra.

Thứ hai, thách thức trong việc đẩy mạnh ứng dụng những thành tựu công nghệ mới vào nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý công.

Thứ ba, thách thức trong việc xây dựng, nâng cao trình độ, năng lực đội ngũ quản lý công làm việc trong các cơ quan hành chính.

3. Một số giải pháp đổi mới tư duy cải cách hành chính nhà nước ở Việt Nam trong thời gian tới

Một là, tăng cường năng lực của đội ngũ công chức. Đội ngũ công chức là yếu tố trung tâm mang tính quyết định nền hành chính công, sự phát triển hay tụt hậu của hành chính công cơ bản phụ thuộc vào năng lực của công chức cao hay thấp. Để phát triển hành chính công thì bắt buộc trình độ, năng lực của đội ngũ công chức phải được nâng cao.

Hai là, về sử dụng yếu tố của cơ chế thị trường. Nền hành chính công ngày càng chuyển biến từ cai trị sang phục vụ, người dân không chỉ là công dân của nhà nước, mà còn là khách hàng của Nhà nước. Với tư duy như vậy, nhiều yếu tố của cơ chế thị trường mà hành chính công có thể áp dụng như: Cạnh tranh, tạo động lực làm việc gắn với thị trường, sử dụng các hình thức đấu thầu giữa các tổ chức của Nhà nước và tổ chức tư nhân trong cung cấp dịch vụ công…

Ba là, đẩy mạnh ứng dụng các thành tựu công nghệ hiện đại vào hoạt động quản lý công của các cơ quan hành chính nhà nước. Đặc biệt, cần đẩy mạnh ứng dụng thành tựu của công nghệ thông tin trong xây dựng Chính phủ điện tử nhằm đạt được các mục tiêu nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của các cơ quan nhà nước, phục vụ người dân và doanh nghiệp ngày càng tốt hơn.

Bốn là, đổi mới tư duy lãnh đạo của nền hành chính công. Yếu tố lãnh đạo luôn đóng vai trò chủ chốt trong sự vận hành của nền hành chính quốc gia. Các nhà lãnh đạo, cá nhân và tập thể, các bộ, ban, ngành cần phải thay đổi tư duy cũ, nhanh chóng tiếp thu, học hỏi những cái mới, những thành tựu của Cách mạng Công nghiệp 4.0 để trở thành những hạt nhân nền tảng cho sự chuyển mình, thay đổi của đất nước. Đáp ứng yêu cầu Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng: “Xây dựng đội ngũ cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức, nhất là cán bộ cấp chiến lược, người đứng đầu có đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ; làm tốt công tác tư tưởng, lý luận”.

Năm là, tích cực hoàn thiện hệ thống thể chế của nền hành chính công, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển của các ngành, lĩnh vực đáp ứng yêu cầu phát triển của cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0. Nhà nước cần tạo điều kiện thuận lợi về môi trường cho các doanh nghiệp được tiếp cận, tham gia và ứng dụng các công nghệ tiên tiến. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số và ứng dụng các tiến bộ khoa học, công nghệ thúc đẩy hoàn thành xây dựng và phát triển Chính phủ điện tử, Chính phủ số, góp phần đổi mới phương thức làm việc, nâng cao năng suất, hiệu quả hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước các cấp có đủ năng lực vận hành nền kinh tế số, xã hội số đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh và hội nhập quốc tế; nâng cao chất lượng cung cấp dịch vụ công cho người dân, tổ chức. Theo đó, đến năm 2025 - 2030 đạt mục tiêu như Nghị quyết số 76/NQ-CP ngày 15/7/2021 của Chính phủ ban hành Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2021 - 2030, Việt Nam thuộc nhóm 50 nước dẫn đầu về Chính phủ điện tử (EGDI)./.