Trang Chủ
Tại định hướng phát triển đất nước 10 năm tới (giai đoạn 2021 - 2030), Nghị quyết Đại hội XIII cũng xác định mục tiêu: “Xây dựng, phát triển, tạo môi trường và điều kiện xã hội thuận lợi nhất để khơi dậy truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, niềm tin, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; tài năng, trí tuệ, phẩm chất của con người Việt Nam là trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng nhất của đất nước”[3]. Trong những năm qua, có thể nói, hợp tác quốc tế về nhân quyền luôn là một trong những ưu tiên của Chính phủ Việt Nam[4], trong đó có việc ưu tiên ban hành các biện pháp, kế hoạch để thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người mà Việt Nam là thành viên.
Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 (Công ước ICCPR) là một trong các công ước cốt lõi của Liên Hợp quốc về quyền con người. Công ước có nội dung rộng, liên quan đến nhiều ngành và lĩnh vực khác nhau, thuộc trách nhiệm quản lý nhà nước của hầu hết các bộ, ngành, cơ quan có liên quan. Việt Nam trở thành thành viên của Công ước ICCPR từ năm 1982. Kể từ năm 2014, Bộ Tư pháp được Thủ tướng Chính phủ phân công làm cơ quan đầu mối quốc gia của Việt Nam về thực thi Công ước ICCPR. Thực hiện nhiệm vụ được giao, Bộ Tư pháp đã tổ chức thực hiện nhiều hoạt động, trong đó có việc ban hành Quyết định số 487/QĐ-BTP ngày 04/3/2014 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp về tiếp tục triển khai thực hiện Công ước ICCPR nhằm xác định nội dung công việc, trách nhiệm và phân công nhiệm vụ cụ thể cho các đơn vị liên quan thuộc Bộ Tư pháp trong việc tiếp tục triển khai thực hiện Công ước một cách hiệu quả và toàn diện; xây dựng, bảo vệ Báo cáo thực thi Công ước ICCPR lần thứ 3[5] và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quyết định số 1252/QĐ-TTg ngày 26/9/2019 về Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc (Quyết định số 1252/QĐ-TTg).
1. Về quá trình xây dựng Quyết định số 1252/QĐ-TTg
Trong quá trình nghiên cứu, xây dựng quyết định ban hành kế hoạch, Bộ Tư pháp đã tổ chức nghiên cứu các nội dung khuyến nghị[6], gửi công văn đến các bộ, ngành và cơ quan liên quan (tháng 6/2019) đề nghị cung cấp thông tin và góp ý dự thảo kế hoạch. Các bộ, ngành, cơ quan liên quan đều nhất trí về sự cần thiết ban hành kế hoạch. Đối với các ý kiến đóng góp cụ thể, Bộ Tư pháp đã tiến hành tiếp thu, giải trình các ý kiến này. Ngay sau khi hoàn thiện dự thảo quyết định trên cơ sở ý kiến góp ý của các bộ, ngành, cơ quan liên quan, Bộ Tư pháp đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1252/QĐ-TTg.
Việc ban hành Quyết định số 1252/QĐ-TTg sau 06 tháng, kể từ ngày nhận được Bản khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc (UBNQLHQ) đã thể hiện nỗ lực của Việt Nam trong việc thực hiện Công ước ICCPR. Quyết định số 1252/QĐ-TTg đã phân công để bộ, ngành, địa phương chủ động xây dựng kế hoạch riêng hoặc bổ sung, lồng ghép nhiệm vụ vào các kế hoạch, đề án, chiến lược quốc gia, chương trình mục tiêu quốc gia về quyền con người, quyền công dân khác để thực hiện cho phù hợp với điều kiện của từng bộ, ngành, địa phương.
2. Mục đích xây dựng và yêu cầu của Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc
2.1. Mục đích
(i) Xác định rõ nội dung công việc và lộ trình thực hiện phù hợp trong việc tăng cường hiệu quả triển khai các quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ. Từ đó, góp phần nâng cao sự hưởng thụ của người dân về các quyền dân sự và chính trị phù hợp với Hiến pháp, pháp luật và điều kiện kinh tế - xã hội của Việt Nam; bảo đảm các yêu cầu đối ngoại, đối nội, bảo đảm an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội.
(ii) Nâng cao vai trò, trách nhiệm, phân công nhiệm vụ cụ thể cho các bộ, ngành, cơ quan có liên quan và tăng cường hiệu quả hoạt động phối hợp giữa các cơ quan trong quá trình triển khai, bảo đảm đúng tiến độ, hiệu quả toàn diện và đồng bộ.
2.2. Yêu cầu
Việc tổ chức, thực hiện Kế hoạch phải bám sát và phù hợp với quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về công tác quyền con người; phù hợp với các quy định của Hiến pháp năm 2013 và Chương VIII Luật Điều ước quốc tế năm 2016. Đối với các quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị có liên quan đến công tác xây dựng pháp luật, khi thực hiện cần tính đến lộ trình Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh của Quốc hội.
Đồng thời, việc tổ chức thực hiện Công ước và các khuyến nghị của UBNQLHQ phải phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các ngành, các cấp. Các bộ, ngành, cơ quan liên quan được giao nhiệm vụ chủ trì hoặc tham gia phối hợp thực hiện phải xây dựng kế hoạch, chương trình cụ thể và tổ chức thực hiện đúng tiến độ, hiệu quả. Bảo đảm quan hệ chặt chẽ và phối hợp đồng bộ giữa các bộ, ngành, cơ quan, địa phương có liên quan; kịp thời phản ánh, giải quyết hoặc báo cáo cấp có thẩm quyền giải quyết những khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình thực hiện Kế hoạch.
3. Nội dung cơ bản của Quyết định số 1252/QĐ-TTg
Theo Báo cáo Nghiên cứu xây dựng cơ chế theo dõi, đánh giá việc thực hiện các khuyến nghị của UBNQLHQ đối với Báo cáo thực thi Công ước ICCPR lần thứ 3 của Việt Nam[7] thì để bảo đảm thực hiện hiệu quả các khuyến nghị của các cơ quan nhân quyền, quốc gia thành viên nên thiết lập cơ chế giám sát và đánh giá. Cơ chế nêu trên bảo đảm rằng, các khuyến nghị của các cơ quan nhân quyền được thực hiện một cách mạch lạc, có hệ thống và chuyên nghiệp, để nâng cao việc tôn trọng, bảo vệ và thực hiện quyền con người cho tất cả mọi người. Cơ chế theo dõi và đánh giá quốc gia cũng cung cấp cho quốc gia thành viên một cách tổng quan, toàn diện về việc thực hiện các khuyến nghị, từ đó tạo điều kiện cho việc xây dựng báo cáo quốc gia cho các ủy ban Công ước. Cơ chế quốc gia cũng giúp quốc gia thành viên điều phối hoạt động của tất cả các bên liên quan và tạo ra trách nhiệm chia sẻ trong việc thực hiện kế hoạch quốc gia giữa tất cả các cơ quan có liên quan.
Đặc biệt, việc xây dựng một cơ chế chặt chẽ và hiệu quả sẽ giúp quốc gia: (i) Xem xét và đánh giá về các lĩnh vực được cải thiện và hạn chế của tình hình thực thi quyền con người tại quốc gia; (ii) Đưa ra những sáng kiến để tăng cường năng lực, hỗ trợ kỹ thuật cho các cơ quan có thẩm quyền trong việc xây dựng lộ trình và bước đi thích hợp cho tiến trình xây dựng và thực hiện các chính sách, pháp luật phù hợp với yêu cầu của các khuyến nghị; (iii) Nâng cao nhận thức, ý thức kiểm tra, giám sát của cơ quan nhà nước có thẩm quyền và người dân về tôn trọng và bảo vệ quyền con người.
Quyết định số 1252/QĐ-TTg được xây dựng với các nội dung tăng cường thực thi hiệu quả Công ước ICCPR và các khuyến nghị của UBNQLHQ. Như vậy, mục tiêu hướng đến của Quyết định số 1252/QĐ-TTg không chỉ nhằm thực hiện các khuyến nghị của UBNQLHQ mà còn tăng cường thực thi hiệu quả các quy định của Công ước.
Về nội dung, Quyết định số 1252/QĐ-TTg có 03 điều kèm theo 01 phụ lục về các nhiệm vụ cụ thể. Điều 1 có nêu 04 nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu của Kế hoạch, bao gồm: (i) Tiếp tục nội luật hóa và hoàn thiện khuôn khổ pháp luật nhằm thực hiện Công ước ICCPR; (ii) Tiếp tục nâng cao hiệu quả thực thi các quy định pháp luật về dân sự và chính trị; (iii) Tiếp tục thúc đẩy các quyền dân sự và chính trị thông qua hoạt động tuyên truyền, giáo dục và đào tạo; (iv) Các hoạt động hợp tác quốc tế, nghiên cứu các điều ước quốc tế có liên quan và thực hiện các nghĩa vụ báo cáo định kỳ theo quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ.
4. Trách nhiệm thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg của các bộ, ngành và địa phương
Theo quy định tại Mục III.1 Quyết định số 1252/QĐ-TTg, căn cứ nhiệm vụ được phân công tại Phụ lục kèm theo Quyết định này, trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình, các bộ, ngành, cơ quan có liên quan và địa phương có trách nhiệm ban hành kế hoạch của bộ, ngành mình, gửi về Bộ Tư pháp để theo dõi hoặc bổ sung, lồng ghép nhiệm vụ vào các kế hoạch, đề án, chiến lược quốc gia, chương trình mục tiêu quốc gia về quyền con người, quyền công dân khác. Tính đến nay, đã có 03 bộ và 19 ủy ban nhân dân cấp tỉnh đã ban hành kế hoạch riêng để thực hiện Công ước ICCPR và các khuyến nghị của UBNQLHQ; một số bộ, ngành, địa phương khác đã thực hiện theo hướng lồng ghép vào các kế hoạch, đề án, chương trình… của bộ, ngành, địa phương mình.
Về phía Bộ Tư pháp, thực hiện nhiệm vụ được giao tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg, Bộ Tư pháp đã ban hành Quyết định số 3028/QĐ-BTP ngày 04/12/2019 ban hành Kế hoạch của Bộ Tư pháp trong việc thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của UBNQLHQ (Quyết định số 3028/QĐ-BTP).
Kế hoạch ban hành kèm theo Quyết định số 3028/QĐ-BTP được xây dựng bám sát các nội dung, nhiệm vụ được Thủ tướng Chính phủ giao tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg (Kế hoạch 3028), đặc biệt là các nhiệm vụ Bộ Tư pháp được giao chủ trì thực hiện; các công việc trong Kế hoạch 3028 được xác định nội dung một cách rõ ràng, khả thi, hiệu quả nhằm đảm bảo và phát huy các quyền dân sự và chính trị ở Việt Nam; bảo đảm các nhiệm vụ được phân công phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị thuộc Bộ trong quá trình triển khai thực hiện các nhiệm vụ nêu tại Kế hoạch 3028; bảo đảm xác định cụ thể thời gian hoàn thành, trách nhiệm của các đơn vị và kết quả đầu ra đối với từng nội dung công việc được phân công trong Kế hoạch 3028.
Đối với 04 nội dung Bộ Tư pháp chủ trì, Kế hoạch 3028 đã phân công cụ thể như sau:
Thứ nhất, về công tác xây dựng pháp luật bao gồm một số nhiệm vụ, trong đó có nhiệm vụ nghiên cứu đề xuất hoàn thiện khuôn khổ pháp luật nhằm bảo đảm tính tương thích với các quy định của Công ước ICCPR. Đây là công việc có khối lượng lớn, liên quan đến chức năng, nhiệm vụ của nhiều đơn vị thuộc Bộ. Vì vậy, Kế hoạch 3028 đã phân công chi tiết cho từng đơn vị theo lĩnh vực cụ thể, phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị chủ trì, bao gồm:
(i) Về lĩnh vực pháp luật hình sự do Vụ Pháp luật hình sự - hành chính chủ trì thực hiện với nội dung tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật hình sự, trong đó lưu ý về một số vấn đề tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia, các tội phạm liên quan đến khủng bố…;
(ii) Về lĩnh vực pháp luật xử lý vi phạm hành chính do Cục Quản lý xử lý vi phạm hành chính và theo dõi thi hành pháp luật thực hiện bao gồm rà soát các quy định của Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012 trong quá trình sửa đổi, bổ sung Luật này và ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành bảo đảm phù hợp với yêu cầu của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ; nghiên cứu hoàn thiện các quy định về xử lý vi phạm hành chính, trong đó lưu ý đến yêu cầu bảo đảm việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn và bảo đảm xử lý vi phạm hành chính;
(iii) Về lĩnh vực pháp luật dân sự bao gồm nghiên cứu hoàn thiện pháp luật về hôn nhân và gia đình (trong đó, lưu ý vấn đề về độ tuổi kết hôn, vai trò của phụ nữ trong gia đình, công nhận về mặt pháp lý và bảo vệ hôn nhân đồng giới…) do Vụ Pháp luật dân sự - kinh tế chủ trì thực hiện; nghiên cứu khả năng ban hành Luật Chống phân biệt đối xử do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện;
(iv) Các lĩnh vực khác thuộc chức năng, nhiệm vụ của Bộ Tư pháp do các đơn vị thuộc Bộ thực hiện theo chức năng nhiệm vụ của mình;
(v) Nghiên cứu kinh nghiệm nước ngoài trong quá trình nội luật hóa, bảo đảm thực hiện các quy định của Công ước ICCPR do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện, trong đó có việc xây dựng, công bố hoặc xuất bản các tài liệu về Công ước ICCPR, các bình luận chung của UBNQLHQ…
Thứ hai, tiếp tục nâng cao hiệu quả thực thi các quy định pháp luật về quyền dân sự và chính trị. Nội dung công việc này liên quan đến các lĩnh vực khiếu nại, tố cáo; trợ giúp pháp lý; bồi thường nhà nước; thanh tra, kiểm tra… thuộc chức năng nhiệm vụ của các đơn vị khác nhau thuộc Bộ. Vì vậy, việc chủ trì thực hiện được giao cho từng đơn vị tương ứng theo chức năng nhiệm vụ của mình.
Thứ ba, tiếp tục thúc đẩy các quyền dân sự và chính trị thông qua hoạt động tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, đào tạo và trao đổi chuyên môn, Kế hoạch 3028 chia thành các nội dung:
(i) Tuyên truyền, phổ biến Công ước ICCPR:
- Việc tuyên truyền về thực thi Công ước ICCPR tại Việt Nam với nội dung biên soạn tài liệu tuyên truyền phục vụ thực thi Công ước ICCPR tại Việt Nam do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện.
- Đối với việc tiếp tục tuyên truyền, phổ biến nội dung cơ bản của Công ước ICCPR, các quy định pháp luật liên quan đến các quyền dân sự, chính trị với nội dung tiếp tục tuyên truyền và nghiên cứu, đề xuất và triển khai các hoạt động tuyên truyền, phổ biến nội dung cơ bản của Công ước ICCPR và pháp luật Việt Nam do Vụ Phổ biến, giáo dục pháp luật chủ trì.
(ii) Các hoạt động giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng về Công ước ICCPR:
Đối với các hoạt động giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng về Công ước ICCPR, căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị, Kế hoạch đã nêu một số công việc như sau:
- Việc giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng Công ước ICCPR cho cán bộ, công chức, viên chức của Bộ Tư pháp do Vụ Tổ chức cán bộ chủ trì;
- Việc giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng Công ước ICCPR cho các đối tượng sinh viên, học viên khác do Trường Đại học Luật Hà Nội, Học viện Tư pháp và các Trường Cao đẳng Luật thuộc Bộ Tư pháp chủ trì.
(iii) Hoạt động trao đổi chuyên môn, tăng cường hiểu biết, nhận thức thống nhất về quy định của Công ước ICCPR:
Nội dung hoạt động này nhằm tăng cường trao đổi chuyên môn giữa Bộ Tư pháp và các bộ, ngành, địa phương có liên quan để kịp thời cập nhật, thống nhất cách hiểu, thực hiện các quyền được quy định trong Công ước ICCPR, phù hợp với giải thích của UBNQLHQ và tình hình, thực tiễn của Việt Nam. Hoạt động này do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện.
5. Một số thuận lợi, thách thức và đề xuất
Những thành tựu trong xây dựng pháp luật, hoàn thiện pháp luật và cải cách tư pháp gần đây là những cơ hội lớn so với trước đây để thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Bên cạnh đó, các cơ hội đem lại từ quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng, nhận thức của cán bộ, công chức và trách nhiệm phục vụ, làm đúng pháp luật đã có nhiều cải thiện...
Tuy nhiên, như các quốc gia đang phát triển khác, quá trình triển khai thực hiện Công ước ICCPR ở Việt Nam còn gặp nhiều khó khăn, thách thức cần giải quyết. Thách thức đầu tiên phải kể đến là do vị trí đặc biệt của Công ước ICCPR trong hệ thống các điều ước quốc tế về quyền con người và phạm vi điều chỉnh của Công ước rất rộng, bao gồm tất cả các quyền dân sự, chính trị và bao trùm lên một số công ước về quyền con người khác (CAT, CEDAW, CRC...).
Bên cạnh đó, trình độ phát triển, năng lực xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật còn hạn chế. Thực tiễn rà soát hệ thống văn bản quy phạm pháp luật cho thấy, pháp luật về quyền dân sự, chính trị ở Việt Nam mặc dù đang từng bước được xây dựng và hoàn thiện nhưng vẫn chưa thực sự đồng bộ, một số lĩnh vực chậm được sửa đổi, bổ sung dẫn đến khó khăn trong quá trình thực thi pháp luật. Năng lực tổ chức thực hiện pháp luật còn hạn chế đã ảnh hưởng không nhỏ tới việc thực hiện hiệu quả pháp luật và Công ước. Việc thu thập thông tin còn khó khăn, nhiều nội dung không có đầy đủ dữ liệu... cũng ảnh hưởng tới việc thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Giáo dục về quyền con người, quyền công dân trong các cấp học, mặc dù đã được quan tâm và đẩy mạnh nhưng so với yêu cầu vẫn còn khoảng cách nhất định.
Những tác động bất lợi của đại dịch Covid-19, những biến động của tình hình khu vực và quốc tế như các cuộc chiến tranh, xung đột vũ trang tại một số khu vực, chủ nghĩa cực đoan, khủng bố diễn ra nhiều nơi trên thế giới, suy thoái kinh tế, tác động của biến đổi khí hậu… đang có những tác động tiêu cực tới Việt Nam nói riêng và tình hình quốc tế nói chung. Những thách thức này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp tới mỗi người dân mà còn làm phân tán nguồn lực của đất nước, làm giảm hiệu quả của các chính sách khuyến khích và thúc đẩy phát triển quyền dân sự, chính trị.
Với vai trò đặc biệt, trung tâm của Công ước ICCPR trong hệ thống pháp luật quốc tế về quyền con người thì việc thực hiện Công ước này đã, đang và sẽ luôn là nội dung quan trọng trong các cuộc thảo luận về chính sách, pháp luật ở tầm quốc tế, khu vực và quốc gia. Trong khi đó, với điều kiện, hoàn cảnh và trình độ phát triển của Việt Nam thì cần sự vào cuộc thực chất, hiệu quả và quyết tâm cao của các bộ, ngành, cơ quan, các đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có liên quan, trong đó, cần đặc biệt tập trung vào các nhiệm vụ chính được nêu tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Bên cạnh đó, với vai trò là cơ quan được giao chủ trì thực hiện Công ước ICCPR và Quyết định số 1252/QĐ-TTg, Bộ Tư pháp cần phát huy vai trò của mình, phối hợp, hướng dẫn, đôn đốc các bộ, ngành và địa phương trong việc thực hiện kế hoạch, cũng như phối hợp với UBNQLHQ thực hiện nghiêm túc các quyền và nghĩa vụ thành viên Công ước.
[1]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 324.
[2]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 325.
[3]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 330.
[4]. Việt Nam đã đảm nhiệm thành công vai trò thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp quốc nhiệm kỳ 2014 - 2016 và hiện đang chuẩn bị ứng cử nhiệm kỳ 2023 - 2025.
Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 (Công ước ICCPR) là một trong các công ước cốt lõi của Liên Hợp quốc về quyền con người. Công ước có nội dung rộng, liên quan đến nhiều ngành và lĩnh vực khác nhau, thuộc trách nhiệm quản lý nhà nước của hầu hết các bộ, ngành, cơ quan có liên quan. Việt Nam trở thành thành viên của Công ước ICCPR từ năm 1982. Kể từ năm 2014, Bộ Tư pháp được Thủ tướng Chính phủ phân công làm cơ quan đầu mối quốc gia của Việt Nam về thực thi Công ước ICCPR. Thực hiện nhiệm vụ được giao, Bộ Tư pháp đã tổ chức thực hiện nhiều hoạt động, trong đó có việc ban hành Quyết định số 487/QĐ-BTP ngày 04/3/2014 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp về tiếp tục triển khai thực hiện Công ước ICCPR nhằm xác định nội dung công việc, trách nhiệm và phân công nhiệm vụ cụ thể cho các đơn vị liên quan thuộc Bộ Tư pháp trong việc tiếp tục triển khai thực hiện Công ước một cách hiệu quả và toàn diện; xây dựng, bảo vệ Báo cáo thực thi Công ước ICCPR lần thứ 3[5] và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quyết định số 1252/QĐ-TTg ngày 26/9/2019 về Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc (Quyết định số 1252/QĐ-TTg).
1. Về quá trình xây dựng Quyết định số 1252/QĐ-TTg
Trong quá trình nghiên cứu, xây dựng quyết định ban hành kế hoạch, Bộ Tư pháp đã tổ chức nghiên cứu các nội dung khuyến nghị[6], gửi công văn đến các bộ, ngành và cơ quan liên quan (tháng 6/2019) đề nghị cung cấp thông tin và góp ý dự thảo kế hoạch. Các bộ, ngành, cơ quan liên quan đều nhất trí về sự cần thiết ban hành kế hoạch. Đối với các ý kiến đóng góp cụ thể, Bộ Tư pháp đã tiến hành tiếp thu, giải trình các ý kiến này. Ngay sau khi hoàn thiện dự thảo quyết định trên cơ sở ý kiến góp ý của các bộ, ngành, cơ quan liên quan, Bộ Tư pháp đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1252/QĐ-TTg.
Việc ban hành Quyết định số 1252/QĐ-TTg sau 06 tháng, kể từ ngày nhận được Bản khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc (UBNQLHQ) đã thể hiện nỗ lực của Việt Nam trong việc thực hiện Công ước ICCPR. Quyết định số 1252/QĐ-TTg đã phân công để bộ, ngành, địa phương chủ động xây dựng kế hoạch riêng hoặc bổ sung, lồng ghép nhiệm vụ vào các kế hoạch, đề án, chiến lược quốc gia, chương trình mục tiêu quốc gia về quyền con người, quyền công dân khác để thực hiện cho phù hợp với điều kiện của từng bộ, ngành, địa phương.
2. Mục đích xây dựng và yêu cầu của Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp quốc
2.1. Mục đích
(i) Xác định rõ nội dung công việc và lộ trình thực hiện phù hợp trong việc tăng cường hiệu quả triển khai các quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ. Từ đó, góp phần nâng cao sự hưởng thụ của người dân về các quyền dân sự và chính trị phù hợp với Hiến pháp, pháp luật và điều kiện kinh tế - xã hội của Việt Nam; bảo đảm các yêu cầu đối ngoại, đối nội, bảo đảm an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội.
(ii) Nâng cao vai trò, trách nhiệm, phân công nhiệm vụ cụ thể cho các bộ, ngành, cơ quan có liên quan và tăng cường hiệu quả hoạt động phối hợp giữa các cơ quan trong quá trình triển khai, bảo đảm đúng tiến độ, hiệu quả toàn diện và đồng bộ.
2.2. Yêu cầu
Việc tổ chức, thực hiện Kế hoạch phải bám sát và phù hợp với quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về công tác quyền con người; phù hợp với các quy định của Hiến pháp năm 2013 và Chương VIII Luật Điều ước quốc tế năm 2016. Đối với các quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị có liên quan đến công tác xây dựng pháp luật, khi thực hiện cần tính đến lộ trình Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh của Quốc hội.
Đồng thời, việc tổ chức thực hiện Công ước và các khuyến nghị của UBNQLHQ phải phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các ngành, các cấp. Các bộ, ngành, cơ quan liên quan được giao nhiệm vụ chủ trì hoặc tham gia phối hợp thực hiện phải xây dựng kế hoạch, chương trình cụ thể và tổ chức thực hiện đúng tiến độ, hiệu quả. Bảo đảm quan hệ chặt chẽ và phối hợp đồng bộ giữa các bộ, ngành, cơ quan, địa phương có liên quan; kịp thời phản ánh, giải quyết hoặc báo cáo cấp có thẩm quyền giải quyết những khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình thực hiện Kế hoạch.
3. Nội dung cơ bản của Quyết định số 1252/QĐ-TTg
Theo Báo cáo Nghiên cứu xây dựng cơ chế theo dõi, đánh giá việc thực hiện các khuyến nghị của UBNQLHQ đối với Báo cáo thực thi Công ước ICCPR lần thứ 3 của Việt Nam[7] thì để bảo đảm thực hiện hiệu quả các khuyến nghị của các cơ quan nhân quyền, quốc gia thành viên nên thiết lập cơ chế giám sát và đánh giá. Cơ chế nêu trên bảo đảm rằng, các khuyến nghị của các cơ quan nhân quyền được thực hiện một cách mạch lạc, có hệ thống và chuyên nghiệp, để nâng cao việc tôn trọng, bảo vệ và thực hiện quyền con người cho tất cả mọi người. Cơ chế theo dõi và đánh giá quốc gia cũng cung cấp cho quốc gia thành viên một cách tổng quan, toàn diện về việc thực hiện các khuyến nghị, từ đó tạo điều kiện cho việc xây dựng báo cáo quốc gia cho các ủy ban Công ước. Cơ chế quốc gia cũng giúp quốc gia thành viên điều phối hoạt động của tất cả các bên liên quan và tạo ra trách nhiệm chia sẻ trong việc thực hiện kế hoạch quốc gia giữa tất cả các cơ quan có liên quan.
Đặc biệt, việc xây dựng một cơ chế chặt chẽ và hiệu quả sẽ giúp quốc gia: (i) Xem xét và đánh giá về các lĩnh vực được cải thiện và hạn chế của tình hình thực thi quyền con người tại quốc gia; (ii) Đưa ra những sáng kiến để tăng cường năng lực, hỗ trợ kỹ thuật cho các cơ quan có thẩm quyền trong việc xây dựng lộ trình và bước đi thích hợp cho tiến trình xây dựng và thực hiện các chính sách, pháp luật phù hợp với yêu cầu của các khuyến nghị; (iii) Nâng cao nhận thức, ý thức kiểm tra, giám sát của cơ quan nhà nước có thẩm quyền và người dân về tôn trọng và bảo vệ quyền con người.
Quyết định số 1252/QĐ-TTg được xây dựng với các nội dung tăng cường thực thi hiệu quả Công ước ICCPR và các khuyến nghị của UBNQLHQ. Như vậy, mục tiêu hướng đến của Quyết định số 1252/QĐ-TTg không chỉ nhằm thực hiện các khuyến nghị của UBNQLHQ mà còn tăng cường thực thi hiệu quả các quy định của Công ước.
Về nội dung, Quyết định số 1252/QĐ-TTg có 03 điều kèm theo 01 phụ lục về các nhiệm vụ cụ thể. Điều 1 có nêu 04 nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu của Kế hoạch, bao gồm: (i) Tiếp tục nội luật hóa và hoàn thiện khuôn khổ pháp luật nhằm thực hiện Công ước ICCPR; (ii) Tiếp tục nâng cao hiệu quả thực thi các quy định pháp luật về dân sự và chính trị; (iii) Tiếp tục thúc đẩy các quyền dân sự và chính trị thông qua hoạt động tuyên truyền, giáo dục và đào tạo; (iv) Các hoạt động hợp tác quốc tế, nghiên cứu các điều ước quốc tế có liên quan và thực hiện các nghĩa vụ báo cáo định kỳ theo quy định của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ.
4. Trách nhiệm thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg của các bộ, ngành và địa phương
Theo quy định tại Mục III.1 Quyết định số 1252/QĐ-TTg, căn cứ nhiệm vụ được phân công tại Phụ lục kèm theo Quyết định này, trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình, các bộ, ngành, cơ quan có liên quan và địa phương có trách nhiệm ban hành kế hoạch của bộ, ngành mình, gửi về Bộ Tư pháp để theo dõi hoặc bổ sung, lồng ghép nhiệm vụ vào các kế hoạch, đề án, chiến lược quốc gia, chương trình mục tiêu quốc gia về quyền con người, quyền công dân khác. Tính đến nay, đã có 03 bộ và 19 ủy ban nhân dân cấp tỉnh đã ban hành kế hoạch riêng để thực hiện Công ước ICCPR và các khuyến nghị của UBNQLHQ; một số bộ, ngành, địa phương khác đã thực hiện theo hướng lồng ghép vào các kế hoạch, đề án, chương trình… của bộ, ngành, địa phương mình.
Về phía Bộ Tư pháp, thực hiện nhiệm vụ được giao tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg, Bộ Tư pháp đã ban hành Quyết định số 3028/QĐ-BTP ngày 04/12/2019 ban hành Kế hoạch của Bộ Tư pháp trong việc thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của UBNQLHQ (Quyết định số 3028/QĐ-BTP).
Kế hoạch ban hành kèm theo Quyết định số 3028/QĐ-BTP được xây dựng bám sát các nội dung, nhiệm vụ được Thủ tướng Chính phủ giao tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg (Kế hoạch 3028), đặc biệt là các nhiệm vụ Bộ Tư pháp được giao chủ trì thực hiện; các công việc trong Kế hoạch 3028 được xác định nội dung một cách rõ ràng, khả thi, hiệu quả nhằm đảm bảo và phát huy các quyền dân sự và chính trị ở Việt Nam; bảo đảm các nhiệm vụ được phân công phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị thuộc Bộ trong quá trình triển khai thực hiện các nhiệm vụ nêu tại Kế hoạch 3028; bảo đảm xác định cụ thể thời gian hoàn thành, trách nhiệm của các đơn vị và kết quả đầu ra đối với từng nội dung công việc được phân công trong Kế hoạch 3028.
Đối với 04 nội dung Bộ Tư pháp chủ trì, Kế hoạch 3028 đã phân công cụ thể như sau:
Thứ nhất, về công tác xây dựng pháp luật bao gồm một số nhiệm vụ, trong đó có nhiệm vụ nghiên cứu đề xuất hoàn thiện khuôn khổ pháp luật nhằm bảo đảm tính tương thích với các quy định của Công ước ICCPR. Đây là công việc có khối lượng lớn, liên quan đến chức năng, nhiệm vụ của nhiều đơn vị thuộc Bộ. Vì vậy, Kế hoạch 3028 đã phân công chi tiết cho từng đơn vị theo lĩnh vực cụ thể, phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị chủ trì, bao gồm:
(i) Về lĩnh vực pháp luật hình sự do Vụ Pháp luật hình sự - hành chính chủ trì thực hiện với nội dung tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật hình sự, trong đó lưu ý về một số vấn đề tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia, các tội phạm liên quan đến khủng bố…;
(ii) Về lĩnh vực pháp luật xử lý vi phạm hành chính do Cục Quản lý xử lý vi phạm hành chính và theo dõi thi hành pháp luật thực hiện bao gồm rà soát các quy định của Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012 trong quá trình sửa đổi, bổ sung Luật này và ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành bảo đảm phù hợp với yêu cầu của Công ước ICCPR và khuyến nghị của UBNQLHQ; nghiên cứu hoàn thiện các quy định về xử lý vi phạm hành chính, trong đó lưu ý đến yêu cầu bảo đảm việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn và bảo đảm xử lý vi phạm hành chính;
(iii) Về lĩnh vực pháp luật dân sự bao gồm nghiên cứu hoàn thiện pháp luật về hôn nhân và gia đình (trong đó, lưu ý vấn đề về độ tuổi kết hôn, vai trò của phụ nữ trong gia đình, công nhận về mặt pháp lý và bảo vệ hôn nhân đồng giới…) do Vụ Pháp luật dân sự - kinh tế chủ trì thực hiện; nghiên cứu khả năng ban hành Luật Chống phân biệt đối xử do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện;
(iv) Các lĩnh vực khác thuộc chức năng, nhiệm vụ của Bộ Tư pháp do các đơn vị thuộc Bộ thực hiện theo chức năng nhiệm vụ của mình;
(v) Nghiên cứu kinh nghiệm nước ngoài trong quá trình nội luật hóa, bảo đảm thực hiện các quy định của Công ước ICCPR do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện, trong đó có việc xây dựng, công bố hoặc xuất bản các tài liệu về Công ước ICCPR, các bình luận chung của UBNQLHQ…
Thứ hai, tiếp tục nâng cao hiệu quả thực thi các quy định pháp luật về quyền dân sự và chính trị. Nội dung công việc này liên quan đến các lĩnh vực khiếu nại, tố cáo; trợ giúp pháp lý; bồi thường nhà nước; thanh tra, kiểm tra… thuộc chức năng nhiệm vụ của các đơn vị khác nhau thuộc Bộ. Vì vậy, việc chủ trì thực hiện được giao cho từng đơn vị tương ứng theo chức năng nhiệm vụ của mình.
Thứ ba, tiếp tục thúc đẩy các quyền dân sự và chính trị thông qua hoạt động tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, đào tạo và trao đổi chuyên môn, Kế hoạch 3028 chia thành các nội dung:
(i) Tuyên truyền, phổ biến Công ước ICCPR:
- Việc tuyên truyền về thực thi Công ước ICCPR tại Việt Nam với nội dung biên soạn tài liệu tuyên truyền phục vụ thực thi Công ước ICCPR tại Việt Nam do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện.
- Đối với việc tiếp tục tuyên truyền, phổ biến nội dung cơ bản của Công ước ICCPR, các quy định pháp luật liên quan đến các quyền dân sự, chính trị với nội dung tiếp tục tuyên truyền và nghiên cứu, đề xuất và triển khai các hoạt động tuyên truyền, phổ biến nội dung cơ bản của Công ước ICCPR và pháp luật Việt Nam do Vụ Phổ biến, giáo dục pháp luật chủ trì.
(ii) Các hoạt động giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng về Công ước ICCPR:
Đối với các hoạt động giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng về Công ước ICCPR, căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của các đơn vị, Kế hoạch đã nêu một số công việc như sau:
- Việc giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng Công ước ICCPR cho cán bộ, công chức, viên chức của Bộ Tư pháp do Vụ Tổ chức cán bộ chủ trì;
- Việc giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng Công ước ICCPR cho các đối tượng sinh viên, học viên khác do Trường Đại học Luật Hà Nội, Học viện Tư pháp và các Trường Cao đẳng Luật thuộc Bộ Tư pháp chủ trì.
(iii) Hoạt động trao đổi chuyên môn, tăng cường hiểu biết, nhận thức thống nhất về quy định của Công ước ICCPR:
Nội dung hoạt động này nhằm tăng cường trao đổi chuyên môn giữa Bộ Tư pháp và các bộ, ngành, địa phương có liên quan để kịp thời cập nhật, thống nhất cách hiểu, thực hiện các quyền được quy định trong Công ước ICCPR, phù hợp với giải thích của UBNQLHQ và tình hình, thực tiễn của Việt Nam. Hoạt động này do Vụ Pháp luật quốc tế chủ trì thực hiện.
5. Một số thuận lợi, thách thức và đề xuất
Những thành tựu trong xây dựng pháp luật, hoàn thiện pháp luật và cải cách tư pháp gần đây là những cơ hội lớn so với trước đây để thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Bên cạnh đó, các cơ hội đem lại từ quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng, nhận thức của cán bộ, công chức và trách nhiệm phục vụ, làm đúng pháp luật đã có nhiều cải thiện...
Tuy nhiên, như các quốc gia đang phát triển khác, quá trình triển khai thực hiện Công ước ICCPR ở Việt Nam còn gặp nhiều khó khăn, thách thức cần giải quyết. Thách thức đầu tiên phải kể đến là do vị trí đặc biệt của Công ước ICCPR trong hệ thống các điều ước quốc tế về quyền con người và phạm vi điều chỉnh của Công ước rất rộng, bao gồm tất cả các quyền dân sự, chính trị và bao trùm lên một số công ước về quyền con người khác (CAT, CEDAW, CRC...).
Bên cạnh đó, trình độ phát triển, năng lực xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật còn hạn chế. Thực tiễn rà soát hệ thống văn bản quy phạm pháp luật cho thấy, pháp luật về quyền dân sự, chính trị ở Việt Nam mặc dù đang từng bước được xây dựng và hoàn thiện nhưng vẫn chưa thực sự đồng bộ, một số lĩnh vực chậm được sửa đổi, bổ sung dẫn đến khó khăn trong quá trình thực thi pháp luật. Năng lực tổ chức thực hiện pháp luật còn hạn chế đã ảnh hưởng không nhỏ tới việc thực hiện hiệu quả pháp luật và Công ước. Việc thu thập thông tin còn khó khăn, nhiều nội dung không có đầy đủ dữ liệu... cũng ảnh hưởng tới việc thực hiện Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Giáo dục về quyền con người, quyền công dân trong các cấp học, mặc dù đã được quan tâm và đẩy mạnh nhưng so với yêu cầu vẫn còn khoảng cách nhất định.
Những tác động bất lợi của đại dịch Covid-19, những biến động của tình hình khu vực và quốc tế như các cuộc chiến tranh, xung đột vũ trang tại một số khu vực, chủ nghĩa cực đoan, khủng bố diễn ra nhiều nơi trên thế giới, suy thoái kinh tế, tác động của biến đổi khí hậu… đang có những tác động tiêu cực tới Việt Nam nói riêng và tình hình quốc tế nói chung. Những thách thức này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp tới mỗi người dân mà còn làm phân tán nguồn lực của đất nước, làm giảm hiệu quả của các chính sách khuyến khích và thúc đẩy phát triển quyền dân sự, chính trị.
Với vai trò đặc biệt, trung tâm của Công ước ICCPR trong hệ thống pháp luật quốc tế về quyền con người thì việc thực hiện Công ước này đã, đang và sẽ luôn là nội dung quan trọng trong các cuộc thảo luận về chính sách, pháp luật ở tầm quốc tế, khu vực và quốc gia. Trong khi đó, với điều kiện, hoàn cảnh và trình độ phát triển của Việt Nam thì cần sự vào cuộc thực chất, hiệu quả và quyết tâm cao của các bộ, ngành, cơ quan, các đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có liên quan, trong đó, cần đặc biệt tập trung vào các nhiệm vụ chính được nêu tại Quyết định số 1252/QĐ-TTg. Bên cạnh đó, với vai trò là cơ quan được giao chủ trì thực hiện Công ước ICCPR và Quyết định số 1252/QĐ-TTg, Bộ Tư pháp cần phát huy vai trò của mình, phối hợp, hướng dẫn, đôn đốc các bộ, ngành và địa phương trong việc thực hiện kế hoạch, cũng như phối hợp với UBNQLHQ thực hiện nghiêm túc các quyền và nghĩa vụ thành viên Công ước.
ThS. Lê Thị Hồng Hải
Vụ Pháp luật quốc tế, Bộ Tư pháp
Vụ Pháp luật quốc tế, Bộ Tư pháp
[1]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 324.
[2]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 325.
[3]. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 330.
[4]. Việt Nam đã đảm nhiệm thành công vai trò thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp quốc nhiệm kỳ 2014 - 2016 và hiện đang chuẩn bị ứng cử nhiệm kỳ 2023 - 2025.
