Nhận diện tham nhũng vặt trong công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay

1. Đặt vấn đề
Thuật ngữ “tham nhũng” (xuất phát từ tiếng Latin corrumpere, nghĩa là biến chất, suy đồi, corruptio - đút lót, hối lộ, làm hỏng) thường dùng để chỉ việc những người có chức quyền sử dụng quyền lực được trao cho vào mục đích tư lợi, trái với các quy định của pháp luật và các chuẩn mực đạo đức. Thuật ngữ này dùng để chỉ hành vi của bất kỳ người nào có chức vụ, quyền hạn hoặc được giao nhiệm vụ, quyền hạn và lợi dụng chức vụ, quyền hạn, nhiệm vụ được giao để vụ lợi, nhưng được áp dụng thường xuyên nhất đối với bộ máy quan liêu và đặc quyền chính trị.

Trên thế giới, hiện nay còn rất nhiều quan điểm khác nhau về tham nhũng nhưng có thể thấy một điểm chung, đó là: Tham nhũng gắn với quyền lực và sự tín nhiệm để đoạt lấy lợi ích bất chính. Có thể kể đến một số khái niệm cơ bản như sau:

Theo pháp luật Việt Nam, Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 quy định tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi (khoản 1 Điều 3). Tuy nhiên, đến nay tại Việt Nam chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu bài bản, toàn diện về phạm trù tham nhũng vặt và cũng chưa có một khái niệm chính thống nào về tham nhũng vặt mà chủ yếu chỉ mới đề cập tới trong một số ít văn bản hay phát biểu của các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước. 

“Tham nhũng vặt” là sự kết hợp của “tham nhũng” + “vặt”: “Vặt”[1] tức là nhỏ bé, không quan trọng, nhưng thường có, thường xảy ra (như: Chuyện vặt, tiền tiêu vặt, ăn cắp vặt, khôn vặt hay ốm vặt).

Như vậy, có thể hiểu tham nhũng vặt là tham nhũng nhỏ, giá trị vật chất, của hối lộ không lớn, chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự.

Hiện nay, tham nhũng vặt đang diễn ra ở nhiều nơi, thậm chí nhiều đến mức chúng ta đã thấy “quen mắt” và gần như không còn bức xúc, phẫn nộ nữa.  Có thể kể tới một vài ví dụ mà báo chí, các phương tiện truyền thông hay nhắc tới như cảnh sát giao thông và thanh tra giao thông “phục” bắt những lỗi nhỏ của người tham gia giao thông rồi xí xóa cho qua khi được “thông cảm” bằng vài trăm nghìn đồng; cảnh sát giao thông đứng chờ một chỗ nhất định trên quốc lộ yêu cầu dừng tất cả các xe tải, xe khách để thu mãi lộ một vài trăm nghìn đồng/xe. Việc xin học cho con là quyền của cha mẹ được pháp luật bảo hộ nhưng phải có “quà cáp” hoặc có “quan hệ” mới xong…

Tham nhũng vặt tồn tại ở cấp cơ sở (phường, xã, thị trấn), nếu xét dưới góc độ lãnh thổ hành chính; ở các cơ quan, ban, ngành trong hệ thống chính trị (chủ yếu trong các cơ quan hành chính) cấp quận, huyện, tập trung ở những cá nhân trực tiếp quan hệ với công dân. Nó biểu hiện phổ biến nhất ở hành vi của cá nhân nhưng có sự “ngầm đồng ý”, cho phép của người lãnh đạo trực tiếp, bằng cách gây khó dễ cho những công dân đến làm việc để gợi ý “bồi dưỡng” cho công việc thuận lợi, nếu không muốn đi lại bổ sung giấy tờ, thủ tục nhiều lần hoặc biểu hiện ở nhóm nhỏ khi đề ra những phí thu, các khoản phạt trái quy định pháp luật… Nếu tái diễn như vậy, dần dần chúng ta chấp nhận tham nhũng vặt và hậu quả là thế hệ lớn lên cũng coi nạn tham nhũng, hối lộ vặt đó là đương nhiên, do đó, lại nảy sinh ra những công bộc phục vụ dân hách dịch, cửa quyền, sách nhiễu… rất nguy hiểm, chưa kể đến nạn tham nhũng vặt từ manh quần, tấm áo, cân gạo, gói mì của các nhà hảo tâm ủng hộ đồng bào bị lũ lụt còn bào mòn niềm tin của người dân đối với các cơ quan thực thi nhiệm vụ.

Biểu hiện nổi bật của tham nhũng vặt chính là “văn hóa phong bì”, nét “văn hóa” này đã len vào những “ngõ”, “ngách” của cuộc sống. Với tư duy “đồng tiền đi trước là đồng tiền khôn” nhiều người đã “lặng lẽ” công nhận thứ văn hóa này. Thậm chí với nhiều người nó là biểu hiện của ứng xử khôn ngoan. Do đó, tham nhũng vặt đang diễn ra từng ngày, từng giờ, không chỉ làm băng hoại đạo đức truyền thống mà nguy hiểm hơn là nó làm mất lòng tin của người dân với những giá trị xã hội, vào chính quyền. Tệ nạn này hủy hoại phẩm chất cán bộ, công chức và làm méo mó hình ảnh của một đất nước đang nỗ lực hội nhập với thế giới.

2. Nguyên nhân của tham nhũng vặt

Trong thời gian qua, các cơ quan chức năng từ trung ương đến địa phương chỉ chú trọng vào việc hoàn thiện thể chế, tập trung vào những vụ tham nhũng lớn, nhưng chưa quan tâm đúng mức đến tham nhũng vặt nhưng loại hình tham nhũng đặc biệt này gây nguy hại, tác động trực tiếp đến đời sống nhân dân, có thể tổng hợp một số nguyên nhân cơ bản của nạn tham nhũng vặt hiện nay như sau:

- Một số cấp lãnh đạo ở những nơi xảy ra hành vi tham nhũng vặt vẫn còn tư tưởng coi nhẹ ảnh hưởng của nó với xã hội, cho rằng bồi dưỡng ít tiền để anh em làm việc thuận lợi hơn…

- Ý thức đạo đức công vụ, đạo đức đảng viên vẫn còn những tồn tại, hạn chế, khi những người có hành vi tham nhũng vặt, không “đếm xỉa” đến những quy định đạo đức này hoặc có hiểu, có biết nhưng cố tình không tuân thủ.

- Cơ chế quản lý, đánh giá cán bộ còn hạn chế, khi chưa có cơ chế đánh giá phù hợp và thay thế kịp thời những cán bộ, công chức, viên chức không đáp ứng được yêu cầu, nhiệm vụ như Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 (khóa XII) về đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị đã chỉ ra và đó cũng là một điều kiện để tình trạng tham nhũng vặt tồn tại. Khi những cán bộ, công chức yếu kém về năng lực, suy thoái về đạo đức không bị thay thế, mà vẫn đảm nhận những vị trí liên quan đến những lĩnh vực “nhạy cảm” sẽ rất dễ phạm phải sai lầm dẫn đến nhũng nhiễu…

- Việc thực hiện công tác kiểm tra, giám sát chưa nghiêm, còn mang tính hình thức nên không ngăn ngừa, hạn chế được tệ tham nhũng vặt, lỗi lầm khi bị phát hiện nhận hình thức kỷ luật chưa tương xứng, nên không mang tính răn đe, do đó, không ngăn ngừa, hạn chế được vi phạm.

- Một số người vẫn có những suy nghĩ không đúng đắn, cho rằng chưa chắc đã được để ý, đánh giá đúng nếu không có “quan hệ”, không biết “luồn cúi”; kém về năng lực, vi phạm quy định, đạo đức chưa chắc đã bị xử lý kỷ luật, thậm chí vẫn thăng tiến đều nếu có “ô dù” che chắn, nâng đỡ.

3. Một số giải pháp phòng, chống nạn tham nhũng vặt trong thời gian tới

Vấn đề cấp thiết hiện nay là công tác phòng, chống tham nhũng cần được xác định với một quyết tâm và yêu cầu mới, nhằm đạt được những kết quả rõ rệt hơn. Đặc biệt công tác phòng, chống tham nhũng phải gắn chặt với việc thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XI) về một số vấn đề cấp bách trong xây dựng Đảng hiện nay. 

Công tác phòng, chống tham nhũng không chỉ là trách nhiệm của người đứng đầu các cơ quan nhà nước, của các cơ quan chức năng trong bộ máy công quyền mà còn là trách nhiệm của các doanh nghiệp và mỗi người dân. Tham nhũng xuất phát từ lòng tham, nếu các doanh nghiệp và người dân dung dưỡng cho lòng tham ấy hoặc dựa trên sức mạnh đồng tiền để đạt được mục đích thì chính họ đã góp phần làm tha hóa xã hội. Như thế, họ vừa là nạn nhân trực tiếp vừa là thủ phạm của tệ nạn tham nhũng. Đặc biệt, là nạn tham nhũng vặt đang tác động trực tiếp hàng ngày đến đời sống nhân dân.

Do đó, thiết nghĩ cần phải có giải pháp nhằm hạn chế nạn tham nhũng vặt trong  thời gian tới, đó là:

Một là, xây dựng đội ngũ làm công tác phòng, chống tham nhũng đủ năng lực, có phẩm chất trong sáng. Cần kiên quyết loại khỏi bộ máy của Đảng và Nhà nước (nhất là trong cơ quan phòng, chống tham nhũng) những cán bộ có hành vi tham nhũng. Đây là trách nhiệm của cấp ủy đảng các cấp, của ủy ban kiểm tra cấp ủy, thanh tra các cấp. Cần đưa trách nhiệm và kết quả thực hiện nhiệm vụ này vào đánh giá kết quả lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ chính trị hằng năm của cấp ủy các cấp, các cơ quan, đơn vị trong bộ máy nhà nước.

Hai là, nâng cao trách nhiệm của các cấp, các ngành trong công tác phòng, chống tham nhũng. Trong đó, có công tác kiểm tra, giám sát của cấp ủy cấp trên với cấp ủy cấp dưới, chú trọng cấp cơ sở. Nghiêm khắc truy cứu trách nhiệm của tổ chức đảng các cấp, lãnh đạo các cơ quan, địa phương, đơn vị, khi để cán bộ dưới quyền tham nhũng. Điều này đã được quy định rõ trong quy định về những điều đảng viên không được làm, cần nghiêm túc thực hiện trên thực tế.

Ba là, hoàn thiện và thực hiện tốt các quy định pháp luật về trách nhiệm và quyền hạn của cán bộ, công chức, viên chức cũng như các quy định về trách nhiệm đảng viên với đội ngũ này. Trong đó, chú trọng việc thực hiện tốt các giải pháp phòng ngừa tham nhũng, tiếp tục tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, nhất là các lĩnh vực có nhiều dư luận tiêu cực, tham nhũng, lãng phí. Đồng thời, cần có cơ chế đánh giá phù hợp và thay thế kịp thời những cán bộ, công chức, viên chức không đáp ứng được yêu cầu, nhiệm vụ, cũng như thực hiện công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình để ngăn chặn ngay từ đầu một trong những nguyên nhân gây ra tệ tham nhũng vặt.

Bốn là, nâng cao ý thức pháp luật trong nhân dân; phát huy vai trò của nhân dân và các phương tiện thông tin đại chúng trong cuộc đấu tranh phòng, chống tệ tham nhũng nói chung, tệ tham nhũng vặt nói riêng. Nhân dân là đối tượng đầu tiên và trực tiếp nhất chịu tệ tham nhũng vặt, do đó, họ có đủ khả năng nhận ra, phát hiện và đấu tranh chống tệ nạn này.