Trang Chủ
Tiểu vùng Tây Bắc Việt Nam gồm các tỉnh Điện Biên, Lai Châu, Hòa Bình, Sơn La, có vị trí đặc biệt quan trọng về kinh tế, văn hóa, chính trị. Trong quá trình phát triển của vùng, doanh nghiệp có vị trí rất quan trọng, hàng năm, các doanh nghiệp đã tạo việc làm mới cho hàng nghìn lao động và có những đóng góp tích cực cho ngân sách các tỉnh, thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội của các tỉnh vùng Tây Bắc. Đứng trước thời kỳ hội nhập, việc phát triển, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực pháp luật đạt chất lượng cao là vấn đề quan trọng của doanh nghiệp, bởi đây là yếu tố quan trọng tác động gián tiếp đến đến năng suất, chất lượng, giá thành sản phẩm, đồng thời nâng cao tính ổn định và năng động của các doanh nghiệp, từ đó phát triển kinh tế. Trong phạm vi bài viết này, tác giả tập trung nghiên cứu về thực trạng bồi dưỡng nhân lực pháp luật cho các doanh nghiệp ở khu vực Tây Bắc, từ đó có những giải pháp, đề xuất về việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực pháp luật này.
1. Thực trạng bồi dưỡng nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp
1.1. Thực trạng bồi dưỡng đối với cán bộ trực tiếp làm công tác pháp luật tại các doanh nghiệp
Trong những năm qua, hoạt động bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, các doanh nghiệp siêu nhỏ đã nhận được sự ủng hộ, quan tâm của các sở, ban, ngành, tổ chức hiệp hội và sự đồng thuận của cộng đồng doanh nghiệp.
Trên cơ sở kết quả từ những khảo sát thực tiễn, Sở Tư pháp tỉnh Sơn La đã phối hợp với các sở, ban, ngành tổ chức tập huấn, hướng dẫn, hỗ trợ pháp lý cho 211 doanh nghiệp đủ điều kiện đăng ký doanh nghiệp; 171 doanh nghiệp thay đổi giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp; 74 doanh nghiệp được cấp giấy chứng nhận đầu tư[1]. Nội dung của các buổi tập huấn, bồi dưỡng chủ yếu là các quy định của pháp luật kinh doanh về hợp đồng thương mại và giải quyết tranh chấp lao động; các quy định của pháp luật về thuế, đất đai, đấu thầu, bảo hiểm xã hội, an toàn lao động...; cung cấp những kiến thức pháp luật cơ bản và giải đáp những thắc mắc, giúp doanh nghiệp chú trọng hơn tới việc nghiên cứu pháp luật trước khi ký kết hợp đồng với đối tác.
Từ năm 2015 đến năm 2018, trên địa bàn tỉnh Sơn La đã tổ chức 20 lớp tập huấn cho doanh nghiệp về: Công nghệ để nâng cao chất lượng sản phẩm; áp dụng hệ thống quản lý chất lượng theo tiêu chuẩn TCVN ISO 9001: 2008 trong các doanh nghiệp; công nghệ 4.0 trong các doanh nghiệp[2].
Bên cạnh đó, Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh cũng có vai trò chủ yếu trong việc tổ chức các lớp bồi dưỡng, tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho doanh nghiệp. Một số lớp được tổ chức tại các địa phương hoặc tại các doanh nghiệp nhằm giảm bớt khó khăn về địa lý cho các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh. Trước khi mở lớp tập huấn hoặc hội thảo, Ban tổ chức đều có thông báo chương trình học trước đến các doanh nghiệp để các doanh nghiệp lựa chọn và đăng ký tham gia.
Các lớp bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp đã nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình từ phía các doanh nghiệp, các doanh nghiệp được giao lưu, trao đổi với các chuyên gia pháp lý có trình độ chuyên môn sâu và nhiều kinh nghiệm về thực tiễn giải quyết vướng mắc, tranh chấp trong hoạt động kinh doanh, cung cấp thêm kiến thức pháp luật, kỹ năng hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp, giúp doanh nghiệp thêm vững vàng, tự tin trong hợp tác với đối tác trong khu vực và trên thế giới trong hoạt động quản lý và kinh doanh, đặc biệt là học viên tại các địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn.
Qua điều tra 82 doanh nghiệp nhỏ và vừa về việc tham dự khóa bồi dưỡng do cơ quan thực thi chính sách hỗ trợ pháp lý tổ chức, có 54 doanh nghiệp đã tham dự, 28 doanh nghiệp chưa tham dự. Theo đó, có 54 doanh nghiệp đã tham dự trả lời các câu hỏi về tính thiết thực của nội dung chương trình và câu hỏi về việc giảng viên, cán bộ hỗ trợ pháp lý có giải đáp được các vướng mắc của doanh nghiệp không. Đối với nội dung về tính thiết thực của nội dung chương trình, chỉ có 9,26% doanh nghiệp trả lời ít thiết thực, đa số đánh giá nội dung chương trình là thiết thực và rất thiết thực. Đánh giá nội dung mức độ giải đáp các vướng mắc của doanh nghiệp, phần lớn doanh nghiệp trả lời các giảng viên, cán bộ hỗ trợ pháp lý giải đáp được một phần vướng mắc (chiếm tỷ lệ 44,44%)[3].
Từ các thông tin điều tra được, tác giả nhận thấy, các chương trình đào tạo, bồi dưỡng có nội dung thiết thực đối với doanh nghiệp, đáp ứng yêu cầu và mong muốn của đa số doanh nghiệp. Việc giải đáp các vướng mắc pháp lý của doanh nghiệp tại các buổi đào tạo, bồi dưỡng đã đáp ứng được cơ bản yêu cầu của doanh nghiệp, mặc dù phần lớn chỉ giải đáp được một phần vướng mắc.
Tuy nhiên, còn có một số doanh nghiệp trên khu vực không tham gia các lớp bồi dưỡng do Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh hoặc các sở, ban, ngành tổ chức vì có quan điểm cho rằng, đến khi nào sự việc pháp lý xảy ra thì sẽ thuê luật sư hoặc nhờ các mối quan hệ để giải quyết vụ việc. Qua phỏng vấn điện thoại đối với cán bộ thực thi chính sách về đối tượng tham dự chương trình có đúng thành phần không, thì thu được thông tin là khoảng gần 30% cán bộ tham gia chương trình không đúng thành phần. Do doanh nghiệp cử một số nhân viên không có trình độ chuyên môn về pháp lý tham gia hoặc đi thay lãnh đạo doanh nghiệp nên tính hiệu quả sẽ thấp hơn.
1.2. Thực trạng bồi dưỡng đối với chủ doanh nghiệp
Hiện nay, các chủ doanh nghiệp có trình độ học vấn từ trung cấp trở lên chiếm tỷ lệ cao, đa phần có trình độ đại học. Điều đáng chú ý là đa số các chủ doanh nghiệp, ngay cả những người có trình độ học vấn từ cao đẳng và đại học trở lên thì cũng ít người được đào tạo về kiến thức kinh tế và quản trị doanh nghiệp, các lớp về pháp luật trong kinh doanh…
Qua thực tế tham gia các lớp đào tạo ở nhiều Hiệp hội doanh nghiệp cũng như các tổ chức đào tạo, tác giả nhận thấy, nhiều lãnh đạo doanh nghiệp, đặc biệt là những người trẻ tuổi, rất có tinh thần cầu thị và ý thức trau dồi các kiến thức và kỹ năng pháp lý. Theo số liệu từ Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh Sơn La, qua thời gian thực hiện từ năm 2015 đến năm 2018, các cơ quan, tổ chức thực thi chính sách đã tổ chức 80 khóa đào tạo, bồi dưỡng tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho người sử dụng lao động của 809 doanh nghiệp nhỏ và vừa với 573 lượt người tham dự. Việc biên soạn tài liệu phục vụ cho các lớp tuyên truyền được Hiệp hội doanh nghiệp rất chú trọng. Ngoài những tài liệu có sẵn được cung cấp từ Sở Tư pháp, Hiệp hội đã tham khảo các tài liệu tương tự của Phòng Công nghiệp và Thương mại Việt Nam, Hiệp hội doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam như các tài liệu đối thoại, trách nhiệm người sử dụng lao động để soạn những tài liệu phù hợp với tình hình thực tế của doanh nghiệp. Do đối tượng học tập là cán bộ quản lý doanh nghiệp, cán bộ phụ trách công tác pháp lý nên Ban tổ chức đã làm việc với các trường đại học như: Đại học Luật Hà Nội, Đại học Lao động - Xã hội, Đại học Công đoàn, Đoàn Luật sư tỉnh Sơn La để hợp đồng về cung cấp giảng viên cho các khóa tập huấn đảm bảo chất lượng, đáp ứng yêu cầu của chương trình và doanh nghiệp. Điều này đã tạo điều kiện giúp cho việc nâng cao nhận thức của lãnh đạo doanh nghiệp về công tác pháp chế trong doanh nghiệp; nâng cao ý thức pháp luật, đáp ứng yêu cầu thực thi pháp luật kinh doanh cho người quản lý doanh nghiệp.
2. Những khó khăn, hạn chế
Sau một thời gian thực hiện, các lớp bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp đã bộc lộ một số hạn chế sau:
Thứ nhất, xuất phát từ chính nhận thức của các doanh nghiệp nhỏ và vừa còn hạn chế
Hiểu biết và nhận thức của nhiều doanh nghiệp về việc thực hành pháp luật trong sản xuất, kinh doanh và vai trò, ý nghĩa của công tác bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp còn hạn chế. Nhiều chủ doanh nghiệp, nhà quản lý doanh nghiệp chưa ý thức được vai trò vô cùng quan trọng của pháp luật trong hoạt động kinh doanh, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa đi lên từ mô hình sản xuất nhỏ, không được đào tạo hoặc bồi dưỡng bài bản về kiến thức pháp luật, thường làm việc theo thói quen. Ở quy mô nhỏ thì không có vấn đề gì quá lớn, nhưng ở quy mô lớn rất dễ xảy ra các tranh chấp pháp lý. Bên cạnh đó, thực tế hiện nay, có nhiều chủ doanh nghiệp, nhà quản lý doanh nghiệp quan niệm rằng, pháp luật là “câu chuyện” của Nhà nước đặt ra để trói buộc doanh nghiệp. Thực tế cho thấy, tuy chưa hoàn toàn loại trừ được tham nhũng, tiêu cực, nhưng nếu doanh nghiệp am hiểu pháp luật, thì hoàn toàn có thể tự bảo vệ mình trước các rủi ro pháp lý trong kinh doanh, cũng như dễ dàng hơn trong các giao dịch hành chính đối với cơ quan nhà nước.
Qua khảo sát cho thấy, đa phần các doanh nghiệp này không có phòng pháp chế hoặc cán bộ phụ trách pháp chế; nếu có thì cũng thường kiêm nhiệm, chưa được đào tạo bài bản. Do đó, việc tiếp cận và hiểu các văn bản pháp luật còn hạn chế. Nhiều doanh nghiệp chỉ tìm hiểu các quy định của pháp luật hoặc nhờ hỗ trợ pháp lý khi có kiện tụng tranh chấp phát sinh, tai nạn lao động hay vướng mắc về thủ tục...
Thứ hai, cơ quan nhà nước còn chưa chú trọng đến công tác pháp chế cho doanh nghiệp
Đội ngũ luật sư, luật gia và các chuyên gia tư vấn pháp luật còn thiếu và yếu. Công tác pháp chế của một số cơ quan nhà nước có lúc, có nơi còn bị buông lỏng. Thậm chí ở những nơi có bộ phận pháp chế thì tầm ảnh hưởng cũng không nhiều trong các quyết định pháp luật của tổ chức, đơn vị đó. Mặc dù Nghị định số 55/2011/NĐ-CP ngày 04/7/2011 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức bộ máy của tổ chức pháp chế và Nghị định số 55/2019/NĐ-CP ngày 24/6/2019 của Chính phủ về hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa quy định khá cụ thể về tổ chức pháp chế trong các cơ quan cấp bộ, cơ quan chuyên môn thuộc Ủy ban nhân dân cấp tỉnh và trong doanh nghiệp nhà nước nhưng trong quá trình triển khai còn nhiều vướng mắc. Vấn đề quan trọng nhất là chất lượng cán bộ pháp chế, đặc biệt là ở địa phương hiện nay. Tìm cử nhân luật đưa vào vị trí cán bộ pháp chế không khó, nhưng tìm được cử nhân luật đáp ứng được yêu cầu công việc thì lại không dễ. Bên cạnh đó, với những lĩnh vực rất chuyên sâu như kinh tế, môi trường, y tế, giáo dục… thì một người có trình độ một cử nhân luật thông thường không thể đáp ứng ngay được yêu cầu công việc.
Đội ngũ cán bộ làm công tác pháp chế cho doanh nghiệp còn ít về số lượng, chưa thường xuyên được đào tạo, bồi dưỡng về kiến thức pháp luật và kỹ năng hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp. Bên cạnh đó, đa số cán bộ làm việc kiêm nhiệm, do đó, chất lượng công tác pháp chế cho doanh nghiệp hiện nay chưa cao, trong khi đó, kinh phí dành cho công tác pháp chế cho doanh nghiệp còn hạn chế, thiếu tập trung nên ảnh hưởng đến hiệu quả của công tác này.
Thứ ba, nội dung các chương trình bồi dưỡng kiến thức pháp luật và nhận thức từ phía doanh nghiệp còn nhiều hạn chế
Nhiều chương trình được thực hiện chưa sát với đòi hỏi của thực tiễn và những điều doanh nghiệp cần. Các chương trình bồi dưỡng thường lệ thuộc vào việc ban hành các văn bản mới, mà thiếu đi tính gắn kết tổng thể với hệ thống quy định nên người nghe tương đối khó nắm bắt và áp dụng. Việc thiết kế nhiều chương trình đào tạo còn mang tính chủ quan từ phía các cơ quan chủ trì chương trình, ít có những điều tra, nghiên cứu cụ thể nhu cầu của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, nhiều đại diện doanh nghiệp khi tham gia tập huấn, bồi dưỡng chỉ hướng đến việc giải đáp những vướng mắc cụ thể của mình, mà không thấy được là rất có thể những vấn đề được trình bày trong chương trình sẽ giúp mình tránh được những vướng mắc về sau này.
Hơn nữa, đa phần trường hợp là cán bộ quản lý doanh nghiệp nhà nước thì việc tham gia thường có tính chất chiếu lệ, do mệnh lệnh là chính chứ không xuất phát từ nhu cầu tự thân của các cán bộ quản lý doanh nghiệp. Do đó, việc phản hồi và tham gia vào quá trình học của họ là tương đối thụ động. Điều đó cho thấy là đến thời điểm này, nhận thức của một bộ phận cán bộ quản lý doanh nghiệp về vai trò của kiến thức pháp lý là chưa cao. Khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh tuy có khá hơn đôi chút, nhưng việc tập hợp gặp nhiều khó khăn vì không có cơ chế gì ràng buộc.
Bên cạnh đó, đối tượng tham gia các chương trình bồi dưỡng không đúng thành phần còn chiếm tỷ lệ khá cao, điều này làm ảnh hưởng tới mục đích của chương trình, tính hiệu quả sẽ giảm đi và việc tiếp thu cũng như triển khai thực hiện các kiến thức, thông tin pháp lý tại doanh nghiệp sẽ gặp nhiều khó khăn.
Thứ tư, ngân sách dành cho hoạt động bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp còn hạn hẹp, mới chỉ đáp ứng một phần nhu cầu đào tạo của các doanh nghiệp.
Thứ năm, chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp ở khu vực Tây Bắc và các trường đào tạo luật trên địa bàn. Hiện nay, các cơ sở đào tạo pháp luật vẫn chưa triển khai được nhiều lớp bồi dưỡng và đào tạo cho nguồn nhân lực pháp luật, người quản lý của các doanh nghiệp.
3. Một số giải pháp
Một là, tiếp tục củng cố, kiện toàn tổ chức, nhân sự và tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho cán bộ pháp chế cho doanh nghiệp
Bộ phận pháp chế là một bộ phận có chức năng đảm bảo về mặt pháp lý cho doanh nghiệp, giúp cho người quản lý và doanh nghiệp hoạt động trong hành lang pháp lý an toàn. Trong quá trình hoạt động, nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa đi lên từ mô hình sản xuất nhỏ, chưa được đào tạo hoặc bồi dưỡng bài bản về kiến thức pháp luật, một số lãnh đạo doanh nghiệp hoạt động kinh doanh chủ yếu bằng kinh nghiệm, chưa am hiểu hết các quy định của pháp luật, đặc biệt là pháp luật các nước đối tác và pháp luật quốc tế chung. Chính vì thế, yêu cầu cấp thiết cần đặt ra là phải tiếp tục củng cố, kiện toàn tổ chức, nhân sự và tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho cán bộ pháp chế, cán bộ làm công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp.
Ngoài ra, Ủy ban nhân dân các tỉnh cần tổ chức các lớp bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ cho cán bộ pháp chế doanh nghiệp, góp phần tăng cường năng lực chuyên môn cho đội ngũ này trong triển khai thực hiện nhiệm vụ, giúp doanh nghiệp có đội ngũ tư vấn pháp luật, cố vấn pháp lý có thêm những kiến thức về chuyên môn, kỹ năng, nghiệp vụ, bảo đảm thực hiện tốt nhiệm vụ được lãnh đạo doanh nghiệp giao.
Hai là, tăng cường công tác đào tạo bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp, tổ chức các hoạt động dưới nhiều hình thức nhằm tuyên truyền, khuyến cáo doanh nghiệp thực thi pháp luật.
Ba là, nâng cao chất lượng các lớp bồi dưỡng pháp luật cho doanh nghiệp
Các chuyên đề bồi dưỡng kiến thức pháp luật kinh doanh cho doanh nghiệp cần tập trung vào các lĩnh vực pháp luật liên quan trực tiếp đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp như: Pháp luật về quản trị doanh nghiệp, hợp đồng, lao động và bảo hiểm xã hội, pháp luật về thuế, kế toán, pháp luật về cạnh tranh, sở hữu trí tuệ, pháp luật về kinh doanh bất động sản, đầu tư, các quy định mới của Bộ luật Dân sự năm 2015, Luật Doanh nghiệp năm 2015, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thuế giá trị gia tăng...
Nội dung bồi dưỡng chủ yếu tập trung vào kỹ năng của từng lĩnh vực cụ thể và trao đổi kinh nghiệm trong tổ chức triển khai thực hiện công tác pháp chế vì đa số cán bộ pháp chế vẫn còn hạn chế về kỹ năng, nghiệp vụ và thiếu kinh nghiệm thực tế; tránh việc bồi dưỡng chỉ nhằm triển khai các văn bản quy phạm pháp luật.
Bốn là, các lớp bồi dưỡng, ngoài việc tập trung đào tạo bồi dưỡng kiến thức pháp luật kinh doanh cho chủ sở hữu, người quản lý doanh nghiệp, cần tăng cường dành nhiều thời lượng cho chương trình bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ cho cán bộ thực hiện công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp này. Đặc biệt là bồi dưỡng cho đội ngũ cán bộ của Hiệp hội doanh nghiệp địa phương về công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp.
Năm là, bộ phận quản lý cũng cần được đào tạo lại về kỹ năng quản lý, nắm bắt được xu hướng quản trị mới và hiệu quả hơn trong việc vận hành doanh nghiệp. Đồng thời, cũng cần tăng cường trang bị những kiến thức về công tác quản trị nhân sự, đào tạo nhân viên và kiến thức pháp luật liên quan đến nhân sự, quản trị nguồn nhân lực. Từ đó, các kế hoạch và chương trình đào tạo nhân viên sẽ tăng hiệu quả và rõ ràng trên chính công việc thực tế.
Sáu là, nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức xã hội trong việc xây dựng và phát triển nguồn nhân lực pháp luật. Nhà nước cần tạo điều kiện thuận lợi và phát huy hơn nữa vai trò của các Hiệp hội doanh nghiệp, thực hiện các chính sách khuyến khích, đồng thời tăng cường giám sát, kiểm tra hoạt động của các tổ chức này.
Bảy là, khuyến khích luật sư, công chứng viên, đấu giá viên, tư vấn viên pháp luật, trợ giúp viên pháp lý và các tổ chức, cá nhân khác… tham gia hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp. Đây là những thành phần có vai trò to lớn trong công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, công tác này có hiệu quả sẽ ảnh hưởng lớn đến hoạt động của doanh nghiệp nhỏ và vừa khu vực Tây Bắc. Cần dành một nguồn lực đáng kể nhằm phát triển năng lực luật sư nội bộ doanh nghiệp để hỗ trợ cho chính doanh nghiệp, tiếp theo là phát triển năng lực của các công ty, văn phòng luật sư, thông qua đó để hỗ trợ pháp lý cho cả cộng đồng doanh nghiệp. Tuy nhiên, có một thực tế là, đội ngũ luật sư tư vấn doanh nghiệp còn rất yếu và thiếu, chưa đủ khả năng đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp. Vì vậy, rất cần quan tâm đến việc xây dựng và phát triển lực lượng này để họ đóng vai trò then chốt, làm cầu nối thông suốt giữa kinh doanh và pháp luật.
Tám là, cần xác định đội ngũ luật sư, công ty luật phải là đối tượng thụ hưởng các lớp bồi dưỡng pháp luật. Nhiều chương trình bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp có các luật sư tham gia có tính chất dự thính. Tuy nhiên, bồi dưỡng cho luật sư cần có chương trình riêng, vì trọng tâm không phải là ở cập nhật kiến thức, mà là kỹ năng tư vấn và hỗ trợ pháp lý. Vì chính những khu vực kinh tế phát triển mới có nhiều doanh nghiệp và mới nảy sinh nhiều vướng mắc pháp lý. Trong khi đó, đội ngũ luật sư tại địa phương còn yếu và mỏng, rất cần được bồi dưỡng để tăng cường kiến thức, kỹ năng, từ đó hỗ trợ đắc lực cho các doanh nghiệp.
[1]. Thanh Huyền, Hỗ trợ pháp lý cho các doanh nghiệp, Sơn La online, http://www.baosonla.org.vn/vi/bai-viet/ho-tro-phap-ly-cho-cac-doanh-nghiep-9898, đăng ngày 26/7/2017.
[2]. Đề án tỉnh Sơn La “Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Sơn La giai đoạn 2019 - 2025”.
[3]. Báo cáo tình hình hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa từ năm 2015 đến năm 2018 của Sở Kế hoạch và Đầu tư tỉnh Sơn La.
1. Thực trạng bồi dưỡng nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp
1.1. Thực trạng bồi dưỡng đối với cán bộ trực tiếp làm công tác pháp luật tại các doanh nghiệp
Trong những năm qua, hoạt động bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, các doanh nghiệp siêu nhỏ đã nhận được sự ủng hộ, quan tâm của các sở, ban, ngành, tổ chức hiệp hội và sự đồng thuận của cộng đồng doanh nghiệp.
Trên cơ sở kết quả từ những khảo sát thực tiễn, Sở Tư pháp tỉnh Sơn La đã phối hợp với các sở, ban, ngành tổ chức tập huấn, hướng dẫn, hỗ trợ pháp lý cho 211 doanh nghiệp đủ điều kiện đăng ký doanh nghiệp; 171 doanh nghiệp thay đổi giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp; 74 doanh nghiệp được cấp giấy chứng nhận đầu tư[1]. Nội dung của các buổi tập huấn, bồi dưỡng chủ yếu là các quy định của pháp luật kinh doanh về hợp đồng thương mại và giải quyết tranh chấp lao động; các quy định của pháp luật về thuế, đất đai, đấu thầu, bảo hiểm xã hội, an toàn lao động...; cung cấp những kiến thức pháp luật cơ bản và giải đáp những thắc mắc, giúp doanh nghiệp chú trọng hơn tới việc nghiên cứu pháp luật trước khi ký kết hợp đồng với đối tác.
Từ năm 2015 đến năm 2018, trên địa bàn tỉnh Sơn La đã tổ chức 20 lớp tập huấn cho doanh nghiệp về: Công nghệ để nâng cao chất lượng sản phẩm; áp dụng hệ thống quản lý chất lượng theo tiêu chuẩn TCVN ISO 9001: 2008 trong các doanh nghiệp; công nghệ 4.0 trong các doanh nghiệp[2].
Bên cạnh đó, Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh cũng có vai trò chủ yếu trong việc tổ chức các lớp bồi dưỡng, tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho doanh nghiệp. Một số lớp được tổ chức tại các địa phương hoặc tại các doanh nghiệp nhằm giảm bớt khó khăn về địa lý cho các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh. Trước khi mở lớp tập huấn hoặc hội thảo, Ban tổ chức đều có thông báo chương trình học trước đến các doanh nghiệp để các doanh nghiệp lựa chọn và đăng ký tham gia.
Các lớp bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp đã nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình từ phía các doanh nghiệp, các doanh nghiệp được giao lưu, trao đổi với các chuyên gia pháp lý có trình độ chuyên môn sâu và nhiều kinh nghiệm về thực tiễn giải quyết vướng mắc, tranh chấp trong hoạt động kinh doanh, cung cấp thêm kiến thức pháp luật, kỹ năng hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp, giúp doanh nghiệp thêm vững vàng, tự tin trong hợp tác với đối tác trong khu vực và trên thế giới trong hoạt động quản lý và kinh doanh, đặc biệt là học viên tại các địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn.
Qua điều tra 82 doanh nghiệp nhỏ và vừa về việc tham dự khóa bồi dưỡng do cơ quan thực thi chính sách hỗ trợ pháp lý tổ chức, có 54 doanh nghiệp đã tham dự, 28 doanh nghiệp chưa tham dự. Theo đó, có 54 doanh nghiệp đã tham dự trả lời các câu hỏi về tính thiết thực của nội dung chương trình và câu hỏi về việc giảng viên, cán bộ hỗ trợ pháp lý có giải đáp được các vướng mắc của doanh nghiệp không. Đối với nội dung về tính thiết thực của nội dung chương trình, chỉ có 9,26% doanh nghiệp trả lời ít thiết thực, đa số đánh giá nội dung chương trình là thiết thực và rất thiết thực. Đánh giá nội dung mức độ giải đáp các vướng mắc của doanh nghiệp, phần lớn doanh nghiệp trả lời các giảng viên, cán bộ hỗ trợ pháp lý giải đáp được một phần vướng mắc (chiếm tỷ lệ 44,44%)[3].
Từ các thông tin điều tra được, tác giả nhận thấy, các chương trình đào tạo, bồi dưỡng có nội dung thiết thực đối với doanh nghiệp, đáp ứng yêu cầu và mong muốn của đa số doanh nghiệp. Việc giải đáp các vướng mắc pháp lý của doanh nghiệp tại các buổi đào tạo, bồi dưỡng đã đáp ứng được cơ bản yêu cầu của doanh nghiệp, mặc dù phần lớn chỉ giải đáp được một phần vướng mắc.
Tuy nhiên, còn có một số doanh nghiệp trên khu vực không tham gia các lớp bồi dưỡng do Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh hoặc các sở, ban, ngành tổ chức vì có quan điểm cho rằng, đến khi nào sự việc pháp lý xảy ra thì sẽ thuê luật sư hoặc nhờ các mối quan hệ để giải quyết vụ việc. Qua phỏng vấn điện thoại đối với cán bộ thực thi chính sách về đối tượng tham dự chương trình có đúng thành phần không, thì thu được thông tin là khoảng gần 30% cán bộ tham gia chương trình không đúng thành phần. Do doanh nghiệp cử một số nhân viên không có trình độ chuyên môn về pháp lý tham gia hoặc đi thay lãnh đạo doanh nghiệp nên tính hiệu quả sẽ thấp hơn.
1.2. Thực trạng bồi dưỡng đối với chủ doanh nghiệp
Hiện nay, các chủ doanh nghiệp có trình độ học vấn từ trung cấp trở lên chiếm tỷ lệ cao, đa phần có trình độ đại học. Điều đáng chú ý là đa số các chủ doanh nghiệp, ngay cả những người có trình độ học vấn từ cao đẳng và đại học trở lên thì cũng ít người được đào tạo về kiến thức kinh tế và quản trị doanh nghiệp, các lớp về pháp luật trong kinh doanh…
Qua thực tế tham gia các lớp đào tạo ở nhiều Hiệp hội doanh nghiệp cũng như các tổ chức đào tạo, tác giả nhận thấy, nhiều lãnh đạo doanh nghiệp, đặc biệt là những người trẻ tuổi, rất có tinh thần cầu thị và ý thức trau dồi các kiến thức và kỹ năng pháp lý. Theo số liệu từ Hiệp hội doanh nghiệp tỉnh Sơn La, qua thời gian thực hiện từ năm 2015 đến năm 2018, các cơ quan, tổ chức thực thi chính sách đã tổ chức 80 khóa đào tạo, bồi dưỡng tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho người sử dụng lao động của 809 doanh nghiệp nhỏ và vừa với 573 lượt người tham dự. Việc biên soạn tài liệu phục vụ cho các lớp tuyên truyền được Hiệp hội doanh nghiệp rất chú trọng. Ngoài những tài liệu có sẵn được cung cấp từ Sở Tư pháp, Hiệp hội đã tham khảo các tài liệu tương tự của Phòng Công nghiệp và Thương mại Việt Nam, Hiệp hội doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam như các tài liệu đối thoại, trách nhiệm người sử dụng lao động để soạn những tài liệu phù hợp với tình hình thực tế của doanh nghiệp. Do đối tượng học tập là cán bộ quản lý doanh nghiệp, cán bộ phụ trách công tác pháp lý nên Ban tổ chức đã làm việc với các trường đại học như: Đại học Luật Hà Nội, Đại học Lao động - Xã hội, Đại học Công đoàn, Đoàn Luật sư tỉnh Sơn La để hợp đồng về cung cấp giảng viên cho các khóa tập huấn đảm bảo chất lượng, đáp ứng yêu cầu của chương trình và doanh nghiệp. Điều này đã tạo điều kiện giúp cho việc nâng cao nhận thức của lãnh đạo doanh nghiệp về công tác pháp chế trong doanh nghiệp; nâng cao ý thức pháp luật, đáp ứng yêu cầu thực thi pháp luật kinh doanh cho người quản lý doanh nghiệp.
2. Những khó khăn, hạn chế
Sau một thời gian thực hiện, các lớp bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp đã bộc lộ một số hạn chế sau:
Thứ nhất, xuất phát từ chính nhận thức của các doanh nghiệp nhỏ và vừa còn hạn chế
Hiểu biết và nhận thức của nhiều doanh nghiệp về việc thực hành pháp luật trong sản xuất, kinh doanh và vai trò, ý nghĩa của công tác bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp còn hạn chế. Nhiều chủ doanh nghiệp, nhà quản lý doanh nghiệp chưa ý thức được vai trò vô cùng quan trọng của pháp luật trong hoạt động kinh doanh, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa đi lên từ mô hình sản xuất nhỏ, không được đào tạo hoặc bồi dưỡng bài bản về kiến thức pháp luật, thường làm việc theo thói quen. Ở quy mô nhỏ thì không có vấn đề gì quá lớn, nhưng ở quy mô lớn rất dễ xảy ra các tranh chấp pháp lý. Bên cạnh đó, thực tế hiện nay, có nhiều chủ doanh nghiệp, nhà quản lý doanh nghiệp quan niệm rằng, pháp luật là “câu chuyện” của Nhà nước đặt ra để trói buộc doanh nghiệp. Thực tế cho thấy, tuy chưa hoàn toàn loại trừ được tham nhũng, tiêu cực, nhưng nếu doanh nghiệp am hiểu pháp luật, thì hoàn toàn có thể tự bảo vệ mình trước các rủi ro pháp lý trong kinh doanh, cũng như dễ dàng hơn trong các giao dịch hành chính đối với cơ quan nhà nước.
Qua khảo sát cho thấy, đa phần các doanh nghiệp này không có phòng pháp chế hoặc cán bộ phụ trách pháp chế; nếu có thì cũng thường kiêm nhiệm, chưa được đào tạo bài bản. Do đó, việc tiếp cận và hiểu các văn bản pháp luật còn hạn chế. Nhiều doanh nghiệp chỉ tìm hiểu các quy định của pháp luật hoặc nhờ hỗ trợ pháp lý khi có kiện tụng tranh chấp phát sinh, tai nạn lao động hay vướng mắc về thủ tục...
Thứ hai, cơ quan nhà nước còn chưa chú trọng đến công tác pháp chế cho doanh nghiệp
Đội ngũ luật sư, luật gia và các chuyên gia tư vấn pháp luật còn thiếu và yếu. Công tác pháp chế của một số cơ quan nhà nước có lúc, có nơi còn bị buông lỏng. Thậm chí ở những nơi có bộ phận pháp chế thì tầm ảnh hưởng cũng không nhiều trong các quyết định pháp luật của tổ chức, đơn vị đó. Mặc dù Nghị định số 55/2011/NĐ-CP ngày 04/7/2011 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và tổ chức bộ máy của tổ chức pháp chế và Nghị định số 55/2019/NĐ-CP ngày 24/6/2019 của Chính phủ về hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa quy định khá cụ thể về tổ chức pháp chế trong các cơ quan cấp bộ, cơ quan chuyên môn thuộc Ủy ban nhân dân cấp tỉnh và trong doanh nghiệp nhà nước nhưng trong quá trình triển khai còn nhiều vướng mắc. Vấn đề quan trọng nhất là chất lượng cán bộ pháp chế, đặc biệt là ở địa phương hiện nay. Tìm cử nhân luật đưa vào vị trí cán bộ pháp chế không khó, nhưng tìm được cử nhân luật đáp ứng được yêu cầu công việc thì lại không dễ. Bên cạnh đó, với những lĩnh vực rất chuyên sâu như kinh tế, môi trường, y tế, giáo dục… thì một người có trình độ một cử nhân luật thông thường không thể đáp ứng ngay được yêu cầu công việc.
Đội ngũ cán bộ làm công tác pháp chế cho doanh nghiệp còn ít về số lượng, chưa thường xuyên được đào tạo, bồi dưỡng về kiến thức pháp luật và kỹ năng hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp. Bên cạnh đó, đa số cán bộ làm việc kiêm nhiệm, do đó, chất lượng công tác pháp chế cho doanh nghiệp hiện nay chưa cao, trong khi đó, kinh phí dành cho công tác pháp chế cho doanh nghiệp còn hạn chế, thiếu tập trung nên ảnh hưởng đến hiệu quả của công tác này.
Thứ ba, nội dung các chương trình bồi dưỡng kiến thức pháp luật và nhận thức từ phía doanh nghiệp còn nhiều hạn chế
Nhiều chương trình được thực hiện chưa sát với đòi hỏi của thực tiễn và những điều doanh nghiệp cần. Các chương trình bồi dưỡng thường lệ thuộc vào việc ban hành các văn bản mới, mà thiếu đi tính gắn kết tổng thể với hệ thống quy định nên người nghe tương đối khó nắm bắt và áp dụng. Việc thiết kế nhiều chương trình đào tạo còn mang tính chủ quan từ phía các cơ quan chủ trì chương trình, ít có những điều tra, nghiên cứu cụ thể nhu cầu của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, nhiều đại diện doanh nghiệp khi tham gia tập huấn, bồi dưỡng chỉ hướng đến việc giải đáp những vướng mắc cụ thể của mình, mà không thấy được là rất có thể những vấn đề được trình bày trong chương trình sẽ giúp mình tránh được những vướng mắc về sau này.
Hơn nữa, đa phần trường hợp là cán bộ quản lý doanh nghiệp nhà nước thì việc tham gia thường có tính chất chiếu lệ, do mệnh lệnh là chính chứ không xuất phát từ nhu cầu tự thân của các cán bộ quản lý doanh nghiệp. Do đó, việc phản hồi và tham gia vào quá trình học của họ là tương đối thụ động. Điều đó cho thấy là đến thời điểm này, nhận thức của một bộ phận cán bộ quản lý doanh nghiệp về vai trò của kiến thức pháp lý là chưa cao. Khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh tuy có khá hơn đôi chút, nhưng việc tập hợp gặp nhiều khó khăn vì không có cơ chế gì ràng buộc.
Bên cạnh đó, đối tượng tham gia các chương trình bồi dưỡng không đúng thành phần còn chiếm tỷ lệ khá cao, điều này làm ảnh hưởng tới mục đích của chương trình, tính hiệu quả sẽ giảm đi và việc tiếp thu cũng như triển khai thực hiện các kiến thức, thông tin pháp lý tại doanh nghiệp sẽ gặp nhiều khó khăn.
Thứ tư, ngân sách dành cho hoạt động bồi dưỡng nguồn nhân lực pháp luật cho doanh nghiệp còn hạn hẹp, mới chỉ đáp ứng một phần nhu cầu đào tạo của các doanh nghiệp.
Thứ năm, chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp ở khu vực Tây Bắc và các trường đào tạo luật trên địa bàn. Hiện nay, các cơ sở đào tạo pháp luật vẫn chưa triển khai được nhiều lớp bồi dưỡng và đào tạo cho nguồn nhân lực pháp luật, người quản lý của các doanh nghiệp.
3. Một số giải pháp
Một là, tiếp tục củng cố, kiện toàn tổ chức, nhân sự và tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho cán bộ pháp chế cho doanh nghiệp
Bộ phận pháp chế là một bộ phận có chức năng đảm bảo về mặt pháp lý cho doanh nghiệp, giúp cho người quản lý và doanh nghiệp hoạt động trong hành lang pháp lý an toàn. Trong quá trình hoạt động, nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa đi lên từ mô hình sản xuất nhỏ, chưa được đào tạo hoặc bồi dưỡng bài bản về kiến thức pháp luật, một số lãnh đạo doanh nghiệp hoạt động kinh doanh chủ yếu bằng kinh nghiệm, chưa am hiểu hết các quy định của pháp luật, đặc biệt là pháp luật các nước đối tác và pháp luật quốc tế chung. Chính vì thế, yêu cầu cấp thiết cần đặt ra là phải tiếp tục củng cố, kiện toàn tổ chức, nhân sự và tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho cán bộ pháp chế, cán bộ làm công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp.
Ngoài ra, Ủy ban nhân dân các tỉnh cần tổ chức các lớp bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ cho cán bộ pháp chế doanh nghiệp, góp phần tăng cường năng lực chuyên môn cho đội ngũ này trong triển khai thực hiện nhiệm vụ, giúp doanh nghiệp có đội ngũ tư vấn pháp luật, cố vấn pháp lý có thêm những kiến thức về chuyên môn, kỹ năng, nghiệp vụ, bảo đảm thực hiện tốt nhiệm vụ được lãnh đạo doanh nghiệp giao.
Hai là, tăng cường công tác đào tạo bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp, tổ chức các hoạt động dưới nhiều hình thức nhằm tuyên truyền, khuyến cáo doanh nghiệp thực thi pháp luật.
Ba là, nâng cao chất lượng các lớp bồi dưỡng pháp luật cho doanh nghiệp
Các chuyên đề bồi dưỡng kiến thức pháp luật kinh doanh cho doanh nghiệp cần tập trung vào các lĩnh vực pháp luật liên quan trực tiếp đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp như: Pháp luật về quản trị doanh nghiệp, hợp đồng, lao động và bảo hiểm xã hội, pháp luật về thuế, kế toán, pháp luật về cạnh tranh, sở hữu trí tuệ, pháp luật về kinh doanh bất động sản, đầu tư, các quy định mới của Bộ luật Dân sự năm 2015, Luật Doanh nghiệp năm 2015, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thuế giá trị gia tăng...
Nội dung bồi dưỡng chủ yếu tập trung vào kỹ năng của từng lĩnh vực cụ thể và trao đổi kinh nghiệm trong tổ chức triển khai thực hiện công tác pháp chế vì đa số cán bộ pháp chế vẫn còn hạn chế về kỹ năng, nghiệp vụ và thiếu kinh nghiệm thực tế; tránh việc bồi dưỡng chỉ nhằm triển khai các văn bản quy phạm pháp luật.
Bốn là, các lớp bồi dưỡng, ngoài việc tập trung đào tạo bồi dưỡng kiến thức pháp luật kinh doanh cho chủ sở hữu, người quản lý doanh nghiệp, cần tăng cường dành nhiều thời lượng cho chương trình bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ cho cán bộ thực hiện công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp này. Đặc biệt là bồi dưỡng cho đội ngũ cán bộ của Hiệp hội doanh nghiệp địa phương về công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp.
Năm là, bộ phận quản lý cũng cần được đào tạo lại về kỹ năng quản lý, nắm bắt được xu hướng quản trị mới và hiệu quả hơn trong việc vận hành doanh nghiệp. Đồng thời, cũng cần tăng cường trang bị những kiến thức về công tác quản trị nhân sự, đào tạo nhân viên và kiến thức pháp luật liên quan đến nhân sự, quản trị nguồn nhân lực. Từ đó, các kế hoạch và chương trình đào tạo nhân viên sẽ tăng hiệu quả và rõ ràng trên chính công việc thực tế.
Sáu là, nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức xã hội trong việc xây dựng và phát triển nguồn nhân lực pháp luật. Nhà nước cần tạo điều kiện thuận lợi và phát huy hơn nữa vai trò của các Hiệp hội doanh nghiệp, thực hiện các chính sách khuyến khích, đồng thời tăng cường giám sát, kiểm tra hoạt động của các tổ chức này.
Bảy là, khuyến khích luật sư, công chứng viên, đấu giá viên, tư vấn viên pháp luật, trợ giúp viên pháp lý và các tổ chức, cá nhân khác… tham gia hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp. Đây là những thành phần có vai trò to lớn trong công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, công tác này có hiệu quả sẽ ảnh hưởng lớn đến hoạt động của doanh nghiệp nhỏ và vừa khu vực Tây Bắc. Cần dành một nguồn lực đáng kể nhằm phát triển năng lực luật sư nội bộ doanh nghiệp để hỗ trợ cho chính doanh nghiệp, tiếp theo là phát triển năng lực của các công ty, văn phòng luật sư, thông qua đó để hỗ trợ pháp lý cho cả cộng đồng doanh nghiệp. Tuy nhiên, có một thực tế là, đội ngũ luật sư tư vấn doanh nghiệp còn rất yếu và thiếu, chưa đủ khả năng đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp. Vì vậy, rất cần quan tâm đến việc xây dựng và phát triển lực lượng này để họ đóng vai trò then chốt, làm cầu nối thông suốt giữa kinh doanh và pháp luật.
Tám là, cần xác định đội ngũ luật sư, công ty luật phải là đối tượng thụ hưởng các lớp bồi dưỡng pháp luật. Nhiều chương trình bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho doanh nghiệp có các luật sư tham gia có tính chất dự thính. Tuy nhiên, bồi dưỡng cho luật sư cần có chương trình riêng, vì trọng tâm không phải là ở cập nhật kiến thức, mà là kỹ năng tư vấn và hỗ trợ pháp lý. Vì chính những khu vực kinh tế phát triển mới có nhiều doanh nghiệp và mới nảy sinh nhiều vướng mắc pháp lý. Trong khi đó, đội ngũ luật sư tại địa phương còn yếu và mỏng, rất cần được bồi dưỡng để tăng cường kiến thức, kỹ năng, từ đó hỗ trợ đắc lực cho các doanh nghiệp.
ThS. Lò Thanh Thùy
Quách Thúy Hằng
Trường Trung cấp Luật Tây Bắc
Quách Thúy Hằng
Trường Trung cấp Luật Tây Bắc
[1]. Thanh Huyền, Hỗ trợ pháp lý cho các doanh nghiệp, Sơn La online, http://www.baosonla.org.vn/vi/bai-viet/ho-tro-phap-ly-cho-cac-doanh-nghiep-9898, đăng ngày 26/7/2017.
[2]. Đề án tỉnh Sơn La “Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Sơn La giai đoạn 2019 - 2025”.
[3]. Báo cáo tình hình hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa từ năm 2015 đến năm 2018 của Sở Kế hoạch và Đầu tư tỉnh Sơn La.
