Hoàn thiện các quy định pháp luật về tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức trong các cơ quan hành chính nhà nước ở nước ta hiện nay

Thông thường, tiêu chuẩn của các chức danh công chức nói chung cũng như tiêu chuẩn các chức danh quản lý của công chức nói riêng đều bao gồm: (i) Các tiêu chuẩn chung với các yêu cầu cơ bản như: Tinh thần yêu nước; bản lĩnh chính trị; phẩm chất đạo đức, lối sống, ý thức tổ chức kỷ luật, ý thức trách nhiệm, văn hóa công sở, sức khỏe…v.v; (ii) Các tiêu chuẩn cụ thể như: Năng lực, kinh nghiệm công tác, hiểu biết, trình độ… Trong đó, công chức giữ chức danh lãnh đạo, quản lý phải đạt các tiêu chuẩn cao hơn phù hợp với ngạch hoặc chức danh.

Nhìn chung, trong thời gian qua, việc xây dựng tiêu chuẩn các chức danh quản lý của công chức đã được Đảng và Nhà nước quan tâm, chú trọng; các tiêu chuẩn được xây dựng và ban hành đã bước đầu đáp ứng các yêu cầu về quản lý và sử dụng công chức, góp phần quan trọng vào việc cải cách nền hành chính nhà nước. Tuy nhiên, việc xác định tiêu chuẩn các chức danh quản lý của công chức vẫn còn gặp phải một số khó khăn, vướng mắc, xuất phát từ những nguyên nhân chủ quan lẫn khách quan, gây nên những khó khăn, cản trở nhất định đối với các cơ quan, đơn vị, địa phương trong việc tuyển dụng[1], sử dụng và đánh giá công chức theo xu hướng của mô hình vị trí việc làm[2], điều đó đã một phần làm giảm đi hiệu lực, hiệu quả của hoạt động quản lý hành chính nhà nước.

Do vậy, cùng với tiến trình cải cách nền hành chính theo yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, thì việc tiếp tục hoàn thiện các nội dung liên quan đến chế độ công vụ, công chức nói chung, trong đó có tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức nói riêng là một trong những vấn đề đầu tiên không thể xem nhẹ.

1. Khái quát về tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức trong các cơ quan hành chính nhà nước ở nước ta

Nhằm tạo điều kiện cho công tác quản lý cán bộ, công chức ngày càng một hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới đất nước. Ngay từ năm 1993, Bộ trưởng - Trưởng ban, Ban Tổ chức cán bộ Chính phủ (nay là Bộ Nội vụ) đã ban hành Quyết định số 414/TCCP-VC (ngày 29/5/1993) về tiêu chuẩn nghiệp vụ của các ngạch công chức ngành hành chính.

Sau đó, trên cơ sở Pháp lệnh Cán bộ, công chức năm 1998 và Pháp lệnh sửa đổi, bổ sung một số điều của Pháp lệnh Cán bộ, công chức năm 2003, ngày 17/11/2004, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ban hành Quyết định số 82/2004/QĐ-BNV về tiêu chuẩn Giám đốc sở và các chức vụ tương đương thuộc Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; đồng thời ban hành Quyết định số 83/2004/QĐ-BNV về tiêu chuẩn Vụ trưởng thuộc bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ (thay thế Quyết định số 137/TCCP-CCVC ngày 11/7/1996 của Bộ trưởng - Trưởng ban, Ban Tổ chức - cán bộ Chính phủ về việc ban hành tiêu chuẩn Vụ trưởng, Phó Vụ trưởng và các chức vụ tương đương ở các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ).

Theo đó, đối với chức danh quản lý như: Vụ trưởng và các chức vụ tương đương thuộc bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ phải đạt các tiêu chuẩn về: (i) Phẩm chất: Yêu nước, kiên định đường lối đổi mới, độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội của Đảng, tận tụy phục vụ nhân dân; làm việc với tinh thần trách nhiệm cao, hiệu quả; cần kiệm, liêm chính, chí công vô tư, trung thực, thẳng thắn, có tinh thần đấu tranh tự phê bình và phê bình; đoàn kết, dân chủ, chân tình với đồng nghiệp, đồng sự, được tập thể tín nhiệm; gắn bó mật thiết với nhân dân, được nhân dân nơi cư trú tín nhiệm; có ý thức tổ chức kỷ luật, gương mẫu chấp hành luật pháp và các quy định của Nhà nước, nội quy quy chế của cơ quan; kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng và không tham nhũng; (ii) Năng lực: Có năng lực tham mưu, tổ chức, lãnh đạo, quản lý thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về lĩnh vực chuyên môn, chuyên ngành; có khả năng nghiên cứu xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật, hoạch định chiến lược quản lý vĩ mô và đề xuất các giải pháp, phương pháp thực hiện về lĩnh vực chuyên môn, chuyên ngành, phục vụ cho hoạt động quản lý nhà nước của bộ; có năng lực điều hành, có khả năng quy tụ, đoàn kết, tổ chức cán bộ, công chức trong vụ và phối hợp với các cơ quan có liên quan, thực hiện các nhiệm vụ; (iii) Trình độ: Đạt tiêu chuẩn chuyên môn nghiệp vụ ngạch chuyên viên chính trở lên; tốt nghiệp đại học phù hợp với lĩnh vực công tác; tốt nghiệp lý luận chính trị cao cấp; tốt nghiệp quản lý hành chính nhà nước ngạch chuyên viên cao cấp; thành thạo một ngoại ngữ thông dụng ở trình độ C; sử dụng thành thạo máy tính và các trang thiết bị văn phòng phục vụ cho công tác…

Sau khi Luật Cán bộ, công chức năm 2008 có hiệu lực thi hành, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 06/2010/NĐ-CP ngày 25/01/2010[3] quy định những người là công chức, để tạo cơ sở về mặt pháp lý vững chắc hơn cho việc xây dựng tiêu chuẩn công chức. Bộ Nội vụ cũng như một số bộ, ngành khác đã xây dựng và ban hành một số tiêu chuẩn đối với một số chức vụ, chức danh thuộc Bộ, ngành, lĩnh vực mình quản lý như: Quyết định số 1024/QĐ-BNV ngày 19/11/2012 của Bộ trưởng Bộ Nội vụ về ban hành tiêu chuẩn chức danh lãnh đạo, quản lý của Bộ Nội vụ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Thông tư số 13/2013/TT-BTP ngày 13/9/2013 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp ban hành về quy định tiêu chuẩn chức danh công chức giữ chức vụ lãnh đạo, quản lý thuộc Cục Thi hành án dân sự và Chi cục Thi hành án dân sự; Quyết định số 2336/QĐ-BNN-TCCB ngày 10/10/2013 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn về việc ban hành tiêu chuẩn chức danh lãnh đạo, quản lý thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn...

Ngày 02/6/2014, Bộ Nội vụ tiếp tục đề xuất, đưa ra lấy ý kiến Dự thảo Nghị định quy định về tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức trong các cơ quan hành chính nhà nước[4], để trình Chính phủ xem xét, quyết định. Trong đó, Dự thảo đã kế thừa và đề xuất thêm những quy định mới, có sự mở rộng phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng[5] so với Quyết định số 82/2004/QĐ-BNV và Quyết định số 83/2004/QĐ-BNV.

Chính phủ hiện đang xây dựng dự thảo Nghị định quy định về các nội dung liên quan đến chức danh, tiêu chuẩn của chuyên gia cao cấp và Nghị định về chính sách thu hút, bồi dưỡng, trọng dụng và đãi ngộ đội với người có tài năng trong hoạt động công vụ; trong đó có đề cập đến tiêu chuẩn của người có tài năng trong hoạt động công vụ với nhóm: (i) Lãnh đạo, quản lý; (ii) Thực thi, thừa hành. Ứng với mỗi nhóm sẽ có một hệ thống tiêu chuẩn riêng biệt và các điều kiện đặc thù của từng ngành, lĩnh vực khác nhau.

2. Một số tồn tại, hạn chế

Thứ nhất, một số tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức hiện nay còn thiếu, chưa thống nhất và chưa cụ thể

Mặc dù hệ thống các ngạch, chức danh đã được ban hành tương đối đầy đủ nhưng tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức trong các cơ quan hành chính hiện nay vẫn chưa được quy định đầy đủ, cụ thể và rõ ràng. Một số tiêu chuẩn liên quan đến yếu tố năng lực thường mang tính chung chung, rất khó để đánh giá[6] trong việc đề bạt, bổ nhiệm...

Do một số chức danh quản lý của công chức còn chưa có tiêu chuẩn chính thức nên một số cơ quan tuyển dụng đã sử dụng tiêu chuẩn chức danh quản lý này để tuyển dụng chức danh quản lý khác; “có nhiều trường hợp, cơ quan, đơn vị căn cứ vào các tiêu chuẩn Vụ trưởng hoặc Giám đốc Sở để xem xét bổ nhiệm đối với Phó Vụ trưởng hoặc Phó Giám đốc Sở”[7]. Mặt khác, một số tiêu chuẩn cụ thể của các chức danh công chức quản lý được các bộ, ngành, địa phương ban hành lại mâu thuẫn với các quy định của Bộ Nội vụ về tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức.

Thứ hai, nhiều tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức còn mang tính “cào bằng”, một số tiêu chuẩn rất khó áp dụng trên thực tế

Đối với các chức danh công chức quản lý ở các cấp từ cấp phòng thuộc quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh đến các bộ, cơ quan ngang bộ thì cũng có nhiều chức danh khác nhau, với những tính chất công việc khác nhau, thì cần phải có những năng lực cốt lõi phù hợp với thực tiễn của địa phương, đơn vị khác nhau. Nhưng việc quy định tiêu chuẩn cho các chức danh này từ trước đến nay thường mang tính “cào bằng” như nhau. Việc thi tuyển các chức danh công chức quản lý trong thời gian qua đã buộc chúng ta phải xem xét lại các quy định đã được ban hành về tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức. Thi tuyển công chức lãnh đạo với mục tiêu nhằm tuyển chọn được những công chức có phẩm chất, năng lực phù hợp đặc biệt là thu hút đội ngũ công chức trẻ tham gia, nhằm khuyến khích, phát huy tinh thần cũng như khả năng, tiềm năng của đội ngũ công chức nhà nước, đó cũng là một phương thức tạo động lực cho đội ngũ công chức trẻ phấn đấu nhiều hơn nữa trong hoạt động công vụ. Tuy nhiên, lại “đụng” ngay tiêu chuẩn: “tiêu chuẩn Vụ trưởng, Giám đốc Sở cơ bản phải có 05 năm công tác trong ngành, trong đó có ít nhất 03 năm làm công tác quản lý về lĩnh vực chuyên môn, chuyên ngành được giao...” Với những tiêu chuẩn này thì khó có công chức trẻ tham gia thi tuyển lãnh đạo”[8].

Trong khi đó, một số tiêu chuẩn trong dự thảo Nghị định về tiêu chuẩn chức danh của công chức lãnh đạo, quản lý có những quy định sẽ khó có tính khả thi. Ví dụ như: Thứ trưởng phải sử dụng được ít nhất 1 ngoại ngữ thông dụng như Anh, Nga, Pháp, Đức, Trung Quốc đạt trình độ cao cấp bậc 6 (bậc cao nhất trong khung quy định của Việt Nam và tương đương bậc C2 theo khung tham chiếu Châu Âu hoặc có thể sử dụng được tiếng Lào, Campuchia, tiếng dân tộc thiểu số); hay quy định Giám đốc sở phải sử dụng được ít nhất một trong 05 ngoại ngữ phổ biến như Anh, Nga, Pháp, Đức, Trung Quốc đạt trình độ cao cấp bậc 3 trở lên (đối với một số tỉnh, hoặc ngành có thể thay bằng tiếng Lào, Campuchia hoặc tiếng dân tộc thiểu số)[9]..., nhưng trên thực tế, ở một số địa phương hiện nay, những người giữ chức danh Giám đốc sở và tương đương lại hoàn toàn không thể sử dụng được ngoại ngữ trong giao tiếp. Như vậy, có thể thấy rằng, một số tiêu chuẩn hiện hành chưa phát huy được tác dụng còn những tiêu chuẩn mới được đề xuất như trong dự thảo Nghị định về tiêu chuẩn chức danh của công chức quản lý sẽ thiếu tính khả thi.

Thứ ba, các tiêu chuẩn còn chưa tập trung vào năng lực công tác thực tiễn của công chức quản lý

Luật Cán bộ, công chức năm 2008 có quy định: “Nhà nước có chính sách để phát hiện, thu hút, bồi dưỡng, trọng dụng và đãi ngộ xứng đáng đối với người có tài năng”[10], tức là việc quản lý công chức phải căn cứ vào năng lực, tài năng thật sự. Tuy nhiên, thực tiễn lại cho thấy, các cơ quan quản lý khi thực hiện tuyển dụng, sử dụng công chức có xu hướng chỉ chú trọng vào tiêu chuẩn phẩm chất mà chưa chú ý thỏa đáng đến yếu tố năng lực thực tiễn. Thực trạng này dẫn đến tính hình thức trong việc áp dụng các tiêu chuẩn công chức. Điều đó làm cho công chức chỉ tham gia các khóa đào tạo để có đủ văn bằng, chứng chỉ theo quy định hoặc tham gia bổ sung thêm các văn bằng, chứng chỉ chỉ cho “đẹp” hồ sơ nhưng năng lực giải quyết công việc hoặc hiệu quả công tác vẫn không được nâng lên[11].

Ở rất nhiều địa phương, đơn vị hiện nay, tỷ lệ công chức giữ các chức danh quản lý có bằng chuyên môn sau đại học là khá cao, với xu hướng ngày càng tăng nhưng việc đánh giá công chức có được tiếp cận theo các tiêu chuẩn của một khung năng lực hay không mới là điều đáng bàn. Bởi lẽ, mỗi vị trí việc làm trong cơ quan, đơn vị phải dựa trên mối tương quan giữa bản mô tả công việc và khung năng lực phù hợp để hoàn thành công việc nhưng việc gắn các tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức bám chặt với thâm niên, kinh nghiệm công tác và nhất là bằng cấp như hiện nay là chưa thật sự phù hợp với xu hướng tuyển dụng, bổ nhiệm công chức quản lý theo mô hình vị trí việc làm - chủ yếu nhấn mạnh đến yếu tố năng lực thực tiễn.

3. Một số kiến nghị

Một là, việc xác định tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức phải gắn với mô hình vị trí việc làm. Để việc xác định tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức thật sự có hiệu quả thì trước tiên cần xây dựng hệ thống vị trí việc làm thật sự khoa học. “Tiêu chuẩn khi được xây dựng và ban hành phải tương đối ổn định, phù hợp với vị trí việc làm, nhằm thực hiện quan điểm đổi mới và nâng cao chất lượng cán bộ, công chức gắn với tiêu chuẩn chức danh”[12]. Cần phải xác định rõ vị trí, cơ cấu và tiêu chuẩn chức danh công chức trong từng cơ quan của Nhà nước để làm căn cứ tuyển dụng và bố trí sử dụng cán bộ, công chức lãnh đạo, quản lý; tập trung vào việc “xây dựng mới tiêu chuẩn chức danh; bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ, công khai, minh bạch, khách quan, toàn diện, công tâm; lấy chất lượng, hiệu quả hoàn thành nhiệm vụ làm thước đo chính”[13]. Do đó, trước hết cần phải hoàn thiện các quy định về việc xác định tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức phù hợp với vị trí việc làm và chỉ tiêu biên chế. Đây là nguyên tắc cơ bản, chủ yếu để tiếp tục hoàn thiện và thực hiện tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức. Mỗi vị trí việc làm cần có những quy định về tiêu chuẩn cụ thể, trên cơ sở đó mới có thể thực hiện các công việc tiếp theo có hiệu quả như: Bổ nhiệm, đào tạo, bồi dưỡng, tiến cử, tập sự lãnh đạo, quản lý...

Hai là, các tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức phải được quy định rõ ràng, cụ thể, có thể kiểm tra, đánh giá được trên thực tế nhằm bảo đảm một cách tốt nhất tính công khai, minh bạch trong việc quản lý, sử dụng công chức nhất là trong khâu tuyển chọn và bổ nhiệm. Bên cạnh đó, cần xem xét lại tiêu chuẩn nghiệp vụ của công chức vì tiêu chuẩn nghiệp vụ hiện tại chưa gắn với vị trí công tác mà công chức đảm nhiệm, có rất nhiều trường hợp công chức giữ ngạch chuyên viên chính nhưng không giữ chức vụ gì.

Ba là, các tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức cần được quy định sao cho đảm bảo tính linh hoạt và “mềm dẻo” hơn. Tính cứng nhắc của các tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức hiện nay còn kéo dài sẽ làm lãng phí một nguồn lực rất lớn từ đội ngũ công chức trẻ, cản trở việc thu hút những người có tài năng, phẩm chất từ khu vự tư vào khu vực công. Do đó, cần có những quy định riêng đối với những trường hợp đặc biệt dành cho công chức trẻ tài năng, nổi trội cũng như những người ngoài khu vực nhà nước muốn tham gia vào nền công vụ, phục vụ nhân dân. Nếu như vẫn giữ những quy định theo kiểu “cào bằng”, đánh đồng đối với tất cả các tiêu chuẩn và đối tượng thì đối với những công chức trẻ, có năng lực thực sự vẫn sẽ vướng vấp các tiêu chuẩn về lý luận chính trị, quản lý nhà nước mang tính khắt khe, cứng nhắc... và vì thế họ sẽ không có cơ hội được tham gia vào quá trình tuyển dụng cũng như không có đủ điều kiện để được xem xét bổ nhiệm.

Ngoài ra, việc xác định tiêu chuẩn cụ thể của các chức danh quản lý của công chức hiện nay có cả công chức ở trung ương và công chức ở địa phương. Nên đối với một số tiêu chuẩn cụ thể, cần có sự cân nhắc, xem xét về mức độ phù hợp và tính khả thi với tình hình thực tế ở từng địa phương, cơ quan, đơn vị. Tùy vào những vị trí công việc cụ thể mà cần phải có những tiêu chuẩn đặc thù, với những yêu cầu về kiến thức, kỹ năng như thế nào cho phù hợp.

Bốn là, các tiêu chuẩn cần gắn liền hơn với năng lực công tác thực tiễn của công chức quản lý. Xét về nội dung, tiêu chuẩn các ngạch và các chức danh lãnh đạo, quản lý đều được hình thành bởi các tiêu chuẩn từ thấp đến cao, do mức độ phức tạp và yêu cầu công việc của từng chức vụ, chức danh quy định. Kết cấu tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức phải đảm bảo các nội dung chủ yếu đó như: Chức trách, hiểu biết và yêu cầu về trình độ nhằm xác định nội dung chức trách, khối lượng kiến thức, kỹ năng và mức độ đào tạo cơ bản cần phải có[14]. Trong đó, hệ thống tiêu chuẩn chức danh của công chức quản lý cần tiếp tục được sửa đổi và bổ sung theo hướng chú trọng đến năng lực thực tiễn. Bên cạnh các tiêu chuẩn về phẩm chất, trình độ, rất cần thiết phải xác định các tiêu chuẩn về kỹ năng, ứng với một khung năng lực công tác cụ thể của từng vị trí lãnh đạo, quản lý, để có cơ sở xem xét, kiểm tra, đánh giá và giám sát quá trình công tác của đội ngũ công chức này.

Việc xây dựng và hoàn thiện tiêu chuẩn chức danh quản lý của công chức là điều kiện quan trọng, góp phần thiết thực vào việc nâng cao hiệu lực, hiệu quả của công tác đổi mới chế độ công vụ, công chức trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ở nước ta; gắn liền với việc triển khai đồng bộ các giải pháp hoàn thiện tiêu chuẩn phù hợp với mô hình vị trí việc làm, đổi mới phương thức, hình thức tuyển dụng, bổ nhiệm,... theo hướng chú trọng yếu tố năng lực, phát huy năng lực người tài, người trẻ tuổi sẽ góp phần tích cực vào việc nâng cao chất lượng đội ngũ công chức nhà nước nói chung cũng như đội ngũ công chức lãnh đạo, quản lý nói riêng.