Trang Chủ
Trong nhóm các đối tượng được Đảng và Nhà nước quan tâm thực hiện phổ biến, giáo dục pháp luật (PBGDPL), người lao động luôn được quan tâm chú trọng trong những năm trở lại đây. Luật Phổ biến, giáo dục pháp luật năm 2012 đã đưa người lao động là một trong những đối tượng đặc thù cần được ưu tiên trong PBGDPL. Trong đó, Điều 18 đã định hướng về nội dung, hình thức PBGDPL cho người lao động trong các doanh nghiệp:
- Về nội dung: Việc PBGDPL cho người lao động trong các doanh nghiệp tập trung vào quyền và nghĩa vụ của người lao động, người sử dụng lao động, pháp luật về việc làm, an toàn vệ sinh lao động, chế độ tiền lương, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, pháp luật công đoàn và các quy định khác của pháp luật về lao động (khoản 1).
- Về hình thức: Hoạt động PBGDPL cho người lao động trong doanh nghiệp được chú trọng thực hiện thông qua việc phổ biến trực tiếp, niêm yết các quy định pháp luật tại nơi làm việc, tủ sách pháp luật, giỏ sách pháp luật, tờ gấp, lồng ghép trong các hoạt động văn hóa, văn nghệ.
- Về trách nhiệm: Luật quy định trách nhiệm của người sử dụng lao động và tổ chức công đoàn trong doanh nghiệp trong việc chủ trì, vận động người lao động tìm hiểu, học tập pháp luật và bố trí thời gian, bảo đảm các điều kiện cần thiết để PBGDPL cho người lao động trong doanh nghiệp[1].
Với sự quan tâm thực hiện của Đảng và Nhà nước ta, cùng các tổ chức công đoàn và nhiều tổ chức chính trị - xã hội, trình độ pháp luật của người lao động đã được nâng lên rất nhiều so với các giai đoạn trước, đặc biệt là về lĩnh vực lao động và tiền lương. Người lao động cơ bản hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia quan hệ lao động với người sử dụng lao động; hiểu rõ hơn quy định pháp luật trong các lĩnh vực hoạt động của doanh nghiệp và cá nhân.
Qua PBGDPL, đa số người lao động đã dần được tiếp cận với các quy định pháp luật, đặc biệt các nội dung pháp luật liên quan đến quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân, quy định pháp luật liên quan trực tiếp đến người lao động; dần biết sử dụng quy định pháp luật để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, tôn trọng quyền, lợi ích hợp pháp của những người xung quanh; không vi phạm điều cấm của pháp luật; góp phần tích cực vào việc phát triển kinh tế - xã hội, ổn định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội và tăng cường quản lý nhà nước bằng pháp luật. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân chủ quan, khách quan, hiện nay người lao động đang có những hạn chế trong tiếp cận với pháp luật. Thực trạng người lao động do thiếu kiến thức pháp luật, chưa có ý thức trong tìm hiểu và tuân thủ pháp luật hoặc chưa có điều kiện được tiếp cận với pháp luật và có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau đã dẫn đến hành vi như sẵn sàng phá bỏ hợp đồng lao động, nghỉ việc không cần bảo hiểm xã hội, không chấp hành các quy định về an toàn vệ sinh lao động nơi làm việc…; có tình trạng người lao động chủ động viết đơn đề nghị doanh nghiệp không tham gia bảo hiểm xã hội. Cá biệt, có trường hợp khi doanh nghiệp tham gia bảo hiểm xã hội, người lao động do lương thấp, không muốn trích nộp nên quyết định thôi việc. Vẫn còn tình trạng người lao động cung cấp thông tin không trung thực khi giao kết hợp đồng, lừa dối doanh nghiệp bằng việc cung cấp văn bằng, chứng chỉ giả mạo để kiếm việc làm…
Bên cạnh đó, việc người sử dụng lao động lợi dụng việc người lao động thiếu hiểu biết về pháp luật để ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của người lao động vẫn diễn ra. Ví dụ như giao kết sai hợp đồng lao động gây ảnh hưởng đến quyền của người lao động: Ký hợp đồng dịch vụ thay cho hợp đồng lao động để trốn bảo hiểm xã hội, ký hợp đồng nhân công/cung ứng nhân công thay cho hợp đồng cho thuê lại lao động; giao kết hợp đồng lao động bằng lời nói hoặc chỉ ký hợp đồng lao động có thời hạn dưới 3 tháng để làm những công việc có tính chất thường xuyên từ 12 tháng trở lên đối với những công việc trên 03 tháng để trốn tránh nghĩa vụ đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế; ký hợp đồng lao động xác định thời hạn nhiều hơn 02 lần liên tiếp. Nội dung giao kết hợp đồng còn sơ sài, còn thiếu nhiều nội dung như: Công việc phải làm, hình thức trả lương, các khoản phụ cấp, an toàn vệ sinh lao động và điều kiện làm việc nên khi có tranh chấp xảy ra khó có cơ sở pháp lý để giải quyết. Tình trạng người sử dụng lao động thực hiện thử việc kéo dài, tiền lương không bảo đảm theo quy định pháp luật; doanh nghiệp chưa được cấp phép hoạt động cho thuê lại lao động nhưng vẫn hoạt động cho thuê lại lao động xảy ra nhiều, do vậy quyền lợi của người lao động không được bảo đảm. Sở dĩ có tình trạng trên là vì người sử dụng lao động lợi dụng tình trạng thiếu hiểu biết pháp luật của người lao động để cố ý “vi phạm” hoặc “lách” pháp luật để tiết kiệm chi phí nhân công. Như vậy, quyền con người, quyền công dân, đặc biệt quyền được thông tin, tiếp cận với pháp luật của người lao động không được bảo đảm. Nếu như người lao động có hiểu biết về pháp luật thì họ sẽ tự bảo vệ được quyền, lợi ích hợp pháp của mình, hạn chế thấp nhất những rủi ro do thiếu hiểu biết về pháp luật mang lại.
Bên cạnh đó, các hình thức, biện pháp PBGDPL của các cơ quan chức năng, các chủ thể về PBGDPL chưa thực sự mang lại hiệu quả và đáp ứng được những khoảng trống trong thiếu hụt về nhận thức, kiến thức pháp luật của bản thân người lao động, chưa đáp ứng được nhu cầu trong tìm hiểu pháp luật của người lao động. Công tác PBGDPL cho người lao động chưa được sự quan tâm đúng mức, chính vì vậy, còn thiếu chiến lược, kế hoạch trung hạn và dài hạn với các giải pháp tổng thể cho tổ chức hiệu quả PBGDPL cho người lao động. Chưa có đầu tư tập trung nguồn lực, đặc biệt đối với đối tượng yếu thế, đặc thù đã được quy định trong Luật Phổ biến, giáo dục pháp luật năm 2012, trong đó có người lao động. Việc đôn đốc, hướng dẫn, kiểm tra, sơ kết, tổng kết… để đúc rút kinh nghiệm, tìm mô hình, cách thức, giải pháp phù hợp nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả của công tác PBGDPL cho người lao động chưa được chú trọng; tư duy trong tổ chức PBGDPL chậm đổi mới, thường thực hiện giáo dục pháp luật theo hướng áp đặt từ trên xuống, theo ý chí chủ quan của các chủ thể giáo dục, thực hiện PBGDPL với những nội dung mình có mà không xuất phát từ nhu cầu của người lao động, từ thực tiễn cuộc sống. Việc tiếp cận PBGDPL cho người lao động vẫn chưa thực sự xuất phát từ quyền của họ mà vẫn còn có tư tưởng “ban phát”; chưa chú ý đến đánh giá sự hài lòng từ phía người dân, người lao động đối với hoạt động PBGDPL; chưa gắn với tổ chức PBGDPL với đánh giá hiệu quả công tác này.
Trong giai đoạn hiện nay, Đảng và Nhà nước ta đề cao công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, nâng cao ý thức pháp luật và trách nhiệm công dân trong xây dựng đất nước. Cùng với sự đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, Đảng và Nhà nước ta tiếp tục đề cao công cuộc hoàn thiện pháp luật và tổ chức thi hành pháp luật, trong đó, PBGDPL nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân, lợi ích của Nhà nước là nhiệm vụ quan trọng. Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới xác định nhiệm vụ “tiếp tục đổi mới công tác PBGDPL” nhằm “bảo đảm yêu cầu phát triển đất nước nhanh và bền vững”[2]. Trước đó, Ban Bí thư đã ban hành Kết luận số 80-KL/TW ngày 20/6/2020 về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 32-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác PBGDPL, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ, nhân dân. Trong đó, xác định PBGDPL với nhiệm vụ, giải pháp quan trọng với tính chất có những đổi mới căn bản, tiếp tục có những chuyển biến mạnh mẽ của công tác này trong thời gian tới.
Từ những phân tích trên, có thể khẳng định, công tác PBGDPL nói chung và PBGDPL cho người lao động nói riêng cần có những bước đổi mới phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội và đặc thù lao động trong từng ngành nghề, địa phương. Trong đó, Nhà nước và các cấp, các ngành cần triển khai đồng bộ những giải pháp sau:
Thứ nhất, hoàn thiện thể chế về PBGDPL và PBGDPL cho người lao động trong doanh nghiệp - lấy đối tượng được PBGDPL làm trung tâm.
Kết quả hơn 10 năm triển khai Luật Phổ biến, giáo dục pháp luật năm 2012 đã cho thấy những thành tựu đóng góp quan trọng vào nâng cao ý thức pháp luật cho người dân, doanh nghiệp, bảo đảm từng bước xây dựng con người xã hội chủ nghĩa và đóng góp vào công cuộc xây dựng và phát triển đất nước giai đoạn hiện nay. Để khắc phục những hạn chế, bất cập trong quy định pháp luật và đặc biệt là trước yêu cầu, bối cảnh mới của đất nước và nhu cầu của người lao động trong tìm hiểu và thực hiện pháp luật, công tác rà soát, bổ sung, hoàn thiện chính sách, pháp luật về PBGDPL là hết sức cần thiết. Tác giả xin đề xuất một số nội dung sau:
- Khẳng định hơn nữa vị trí, vai trò của công tác PBGDPL là khâu kết nối và toàn diện trong chu trình từ xây dựng đến tổ chức thi hành pháp luật theo hướng PBGDPL, thúc đẩy việc thực thi pháp luật, bảo vệ pháp luật một cách nghiêm minh, hiệu quả. Người lao động với vai trò là chủ thể tạo ra của cải, vật chất cho các lĩnh vực kinh tế - xã hội, luôn phải có vị trí đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp PBGDPL. Do đó, cần quy định trách nhiệm sự phối hợp chặt chẽ, thường xuyên giữa các cơ quan, tổ chức trong các giai đoạn từ xây dựng pháp luật đến tổ chức thi hành pháp luật, bảo vệ pháp luật, bảo đảm tính đồng bộ, hiệu quả.
- Xác định người lao động là trung tâm phục vụ của PBGDPL để có sự chuyển biến căn bản về phương thức, nội dung tuyên truyền, phổ biến thiết thực, hiệu quả. Quy trình xây dựng, ban hành kế hoạch và tổ chức PBGDPL từ trước đến nay thường do chủ thể tiến hành PBGDPL thực hiện mà ít có sự tham khảo đầy đủ, hợp lý nhu cầu người lao động - với tư cách là một khách hàng. Điều này ảnh hưởng lớn đến nhu cầu tìm hiểu pháp luật của người lao động và từ đó dẫn đến tuyên truyền, phổ biến nhiều nhưng ý thức pháp luật khó có sự chuyển biến tích cực.
Sự phát triển của các hình thức tiếp thị, thu hút người tiêu dùng trong nền kinh tế thị trường cho thấy giá trị của việc nghiên cứu tâm lý, thị hiếu người tiêu dùng và thông tin, tuyên truyền về giá trị sản phẩm, hàng hóa đối với lợi ích của người tiêu dùng. Do đó, pháp luật về PBGDPL cũng cần tiệm cận với những yêu cầu và cách thức mới trong việc triển khai công tác này, đặc biệt lấy người dân làm trung tâm theo quan điểm, định hướng xuyên suốt của Đảng và Nhà nước ta đề ra.
- Xác định cụ thể hơn trách nhiệm của doanh nghiệp, các tổ chức chính trị, chính trị - xã hội và đặc biệt là tổ chức công đoàn trong công tác PBGDPL. Đặc biệt phát huy vai trò chủ động, tự giác tìm hiểu pháp luật của người lao động bên cạnh các điều kiện được Nhà nước và xã hội bảo đảm đáp ứng kịp thời.
- Xác định vai trò chủ động, tự giác tìm hiểu, tuân thủ pháp luật của người dân nói chung và người lao động nói riêng; tuyên truyền sâu rộng ý nghĩa, giá trị của hiểu biết pháp luật cho người lao động gắn với bảo đảm quyền con người, quyền cơ bản của công dân, quyền được lao động và thụ hưởng thành quả lao động.
Thứ hai, đổi mới nội dung và hình thức PBGDPL cho người lao động.
- Đổi mới nội dung PBGDPL phù hợp với tính chất, đặc điểm của từng nhóm người lao động theo giới tính, lĩnh vực ngành nghề, địa bàn, trình độ nhận thức; tập trung phổ biến chuyên sâu, thiết thực các quy định pháp luật bám sát nhu cầu, quyền lợi và nghĩa vụ của người lao động; xác định rõ mối quan hệ giữa PBGDPL cho người lao động và cho người dân để tránh trùng lặp, bảo đảm hiệu quả. Chú trọng giáo dục ý thức tuân thủ, chấp hành pháp luật; gương người tốt, việc tốt trong tuân thủ, chấp hành Hiến pháp và pháp luật. Thực hiện song song giữa phổ biến các quy định của pháp luật thực định và phổ biến tinh thần, mục đích, ý nghĩa của văn bản pháp luật; giáo dục ý thức tuân thủ, chấp hành Hiến pháp và pháp luật; xây dựng tình cảm, ý thức, thái độ để củng cố niềm tin đối với pháp luật.
- Lựa chọn mô hình PBGDPL hiệu quả, thiết thực gắn với người lao động để xây dựng mô hình chung. Bên cạnh giải pháp thường xuyên đổi mới, đa dạng hình thức PBGDPL, lựa chọn hình thức phù hợp trong cộng đồng dân cư, cần tính đến yếu tố đặc thù và nhất là tính hiệu quả, dễ tiếp cận đối với người lao động, bảo đảm thời gian, nguồn lực tốt nhất cho người lao động, như xây dựng các chuyên mục theo ngành nghề, lĩnh vực lồng ghép với PBGDPL; xây dựng mô hình pháp luật trên các mạng xã hội; phổ biến pháp luật về các sự kiện đang được người lao động quan tâm…
Thứ ba, thành lập các tổ chức PBGDPL cho người lao động.
- Thành lập các mô hình trung tâm tư vấn pháp luật tại các khu công nghiệp, các nơi có nhiều doanh nghiệp đóng trên địa bàn; mô hình tư vấn pháp luật trực tuyến do Nhà nước thực hiện. Nội dung tư vấn theo chủ đề hàng tuần được khảo sát từ người lao động và những trường hợp đột xuất.
- Khuyến khích các tổ chức xã hội thành lập các tổ chức tư vấn pháp luật cho người dân (như các cơ sở đào tạo luật, luật sư, luật gia, trợ giúp pháp lý...). Trong đó, Nhà nước có kế hoạch hỗ trợ những địa bàn, lĩnh vực khó khăn trong việc thành lập và tổ chức tư vấn pháp luật cho người lao động.
Thứ tư, bảo đảm nguồn lực và điều kiện cho hoạt động PBGDPL.
Nhà nước có chính sách bảo đảm nguồn lực và điều kiện bảo đảm cho hoạt động PBGDPL cho người lao động từ các khoản thu ngân sách, xem đây là chính sách nâng cao nguồn nhân lực lao động. Đồng thời, xác định trách nhiệm của các tổ chức kinh doanh và tổ chức hành nghề luật trong việc bảo đảm nguồn lực tối thiểu phục vụ hoạt động PBGDPL cho người lao động.
Tăng cường mạnh mẽ việc đa dạng hóa nguồn lực cho công tác PBGDPL trên cơ sở huy động trách nhiệm xã hội của các tổ chức chính trị - xã hội; xã hội - nghề nghiệp; các cơ sở đào tạo luật; cơ sở đào tạo các chức danh tư pháp; các luật sư; luật gia và doanh nghiệp. Tạo cơ chế cụ thể, khả thi, thuận lợi hơn nữa nhất là trong việc ưu đãi, vinh danh, khen thưởng để thu hút có hiệu quả nguồn lực từ xã hội cho công tác PBGDPL.
ThS. Đồng Ngọc Dám
Học viện Chính trị khu vực I
[1]. Xem thêm Điều 15 Luật Công đoàn năm 2012 về tuyên truyền, vận động, giáo dục người lao động.
[2]. Xem Mục IV.3 Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.
(Nguồn: Tạp chí Dân chủ và Pháp luật Kỳ 2 (Số 393), tháng 11/2023)
