Bài 2: Từ lời Bác dạy đến đường lối, hành động của Đảng và Nhà nước trong phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực

Tham nhũng là biểu hiện của sự tha hóa quyền lực, khi quyền lực công bị lợi ích nhóm chi phối, phản bội sứ mệnh công bộc và nguyên lý của Nhà nước pháp quyền. Suốt 80 năm qua, từ tư tưởng Hồ Chí Minh đến đường lối của Đảng, đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực luôn là nhiệm vụ trọng yếu. Ba thập kỷ gần đây, pháp luật về lĩnh vực này đã chuyển từ bị động sang chủ động, từ “chống là chính” sang “phòng là gốc”, mở rộng từ khu vực công sang khu vực ngoài Nhà nước. Pháp luật ngày càng trở thành công cụ sắc bén, thể hiện bản lĩnh chính trị và tư duy pháp lý tiến bộ của Đảng, Nhà nước vì một nền công vụ liêm chính và phát triển bền vững.

Tư tưởng Hồ Chí Minh và chủ trương của Đảng trong công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực

Ngay từ thời kỳ đầu cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt vấn đề “chống giặc nội xâm”, coi tham ô, lãng phí, quan liêu là những “kẻ thù nguy hiểm”. Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng, chí công vô tư, cần - kiệm - liêm - chính là kim chỉ nam cho cán bộ, đảng viên. Dù chưa có hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, nhưng tinh thần “Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân”^[1], xây dựng Đảng trong sạch đã trở thành phương châm hành động của hệ thống chính trị.

Từ những ngày đầu giành được độc lập, trong “Thư gửi các đồng chí tỉnh nhà” (tỉnh Nghệ An, ngày 17/9/1945), Bác viết: “Cán bộ ta nhiều người “cúc cung tận tụy”, hết sức trung thành với nhiệm vụ, với Chính phủ, với quốc dân. Nhưng cũng có người hủ hóa, lên mặt làm quan cách mạng, hoặc là độc hành, độc đoán, hoặc là dĩ công dinh tư”^[2].

Người thăm lại ngôi nhà quê nội ở làng Sen, xã Kim Liên, tỉnh Nghệ An (12-1961). Nguồn: hochiminh.vn

Sau Đổi mới, trong bối cảnh đất nước bước đầu chuyển sang cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, nguy cơ tham nhũng, tiêu cực gia tăng. Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (1991) lần đầu tiên đặt ra yêu cầu xây dựng pháp luật về chống tham nhũng. Đến Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng (1996), Đảng ta đã nhấn mạnh “đấu tranh chống các biểu hiện tiêu cực, nhất là tham nhũng, lãng phí” là nhiệm vụ cấp bách. Đảng tiếp tục cụ thể hóa chủ trương phòng chống tham nhũng qua nhiều văn kiện, tiêu biểu như: Tại Hội nghị Trung ương 3 khóa X (năm 2006) đã ban hành Nghị quyết số 04/NQ-TW ngày 21/8/2006 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí. Ngày 01/02/2013, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống tham nhũng được thành lập theo Quyết định số 162-QĐ/TW của Bộ Chính trị do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng làm Trưởng Ban.

Như vậy, từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng (2011) và đặc biệt là Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng (2016), nhận thức toàn diện, hành động quyết liệt về phòng chống tham nhũng đã có chuyển biến căn bản: Tham nhũng, tiêu cực được nhìn nhận là nguy cơ trực tiếp đe dọa sự tồn vong của Đảng, của chế độ. Hội nghị Trung ương 4 khóa XII (2016) ban hành Nghị quyết số 04-NQ/TW ngày 30/10/2016 với chủ trương mạnh mẽ “ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống”; coi tự diễn biến, tự chuyển hóa, lợi ích nhóm là căn nguyên gốc rễ của tham nhũng^[3].

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng (Nguồn: TTXVN)

Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng^[4] xác định Cần triển khai đồng bộ, hiệu quả các quy định pháp luật về phòng, chống tham nhũng, nâng cao hiệu quả thu hồi tài sản tham nhũng và thực hiện nghiêm minh, quyết liệt cuộc đấu tranh này. Đặc biệt, Đảng nhấn mạnh yêu cầu phòng ngừa là trọng tâm, thông qua việc xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực, răn đe tham nhũng, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, cùng với kiểm soát chặt chẽ việc kê khai, minh bạch tài sản, thu nhập của cán bộ, nhất là người có chức vụ, quyền hạn. Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng cũng đề ra chủ trương phát huy vai trò giám sát xã hội, huy động sức mạnh tổng hợp của báo chí, các tổ chức chính trị - xã hội, doanh nghiệp và Nhân dân trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực.

Ban Chỉ đạo Trung ương: Bước đột phá thể chế trong phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực

Ngày 01/02/2013, Bộ Chính trị ban hành Quy định số 163-QĐ/TW về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, chế độ làm việc, quan hệ công tác của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng^[5]. Đây là bước ngoặt lớn trong việc thống nhất Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống tham nhũng trực thuộc Bộ Chính trị và do Tổng Bí thư làm Trưởng ban, nâng vai trò chính trị cao nhất cho công tác này. Hàng loạt vụ án nghiêm trọng, phức tạp đã được phát hiện và bị xử lý, qua đó củng cố niềm tin Nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước.

Tổng Bí thư Tô Lâm chủ trì Phiên họp thứ 27 của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực (Nguồn: TTXVN)

Năm 2021, Bộ Chính trị tiếp tục ban hành Quy định số 32-QĐ/TW ngày 16/9/2021 về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy của Ban Chỉ đạo và bổ sung nội hàm “tiêu cực” bên cạnh “tham nhũng” nhằm phản ánh đúng thực tiễn và yêu cầu nâng cao chất lượng công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng trong tình hình mới. Đây là sự mở rộng về phạm vi chỉ đạo, thể hiện bản lĩnh chính trị và tư duy đổi mới của Đảng, nhận diện đầy đủ hơn nguy cơ suy thoái, tiêu cực trong cán bộ, đảng viên, không chỉ ở hành vi vi phạm pháp luật mà cả trong đạo đức, lối sống.

Hành trình thể chế hóa cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực ở Việt Nam

Sự ra đời của Sắc lệnh số 64-SL ngày 23/11/1945 thành lập Ban Thanh tra đặc biệt. Sắc lệnh gồm 08 điều, nêu rõ Chính phủ sẽ lập ngay một Ban Thanh tra đặc biệt, có ủy nhiệm là đi giám sát tất cả các công việc và các nhân viên của Ủy ban nhân dân và các cơ quan của Chính phủ; sẽ thiết lập ngay tại Hà Nội một Tòa án đặc biệt để xử những nhân viên của các Ủy ban nhân dân hay các cơ quan của Chính phủ do Ban thanh tra truy tố. Toà án đặc biệt có toàn quyền định ấn, có thể tuyên án tử hình^[6].

Ngày 23/11/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 64-SL thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt - là văn kiện mang tính pháp lý về công tác thanh tra cũng như xây dựng hệ thống pháp luật về ngành Thanh tra Việt Nam (Nguồn: thanhtra.com.vn)

Mặc dù không được quy định trực tiếp như các văn bản pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước, về quyền con người, quyền công dân, nhưng phòng, chống tham nhũng luôn được xác định là một nhiệm vụ quan trọng, gắn với quá trình thực hiện các nhiệm vụ chính trị khác nhau. Ngay từ những năm 1960, Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản pháp lý thể hiện rõ quyết tâm chống tham nhũng, tiêu cực như: Quyết định số 207/CP ngày 06/12/1962 của Hội đồng Chính phủ về việc thành lập Ban chỉ đạo Trung ương cuộc vận động “Nâng cao ý thức trách nhiệm, tăng cường quản lý kinh tế, tài chính, chống tham ô, lãng phí, quan liêu”; Chỉ thị số 84-TTg/3X ngày 09/9/1964 của Thủ tướng Chính phủ về việc tổng hợp tình hình tham ô, lãng phí, quan liêu.

Đặc biệt, Pháp lệnh số 149-LCT ngày 21/10/1970 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về việc trừng trị các tội xâm phạm tài sản xã hội chủ nghĩa, đã đặt nền tảng pháp lý cho việc xử lý các hành vi tham nhũng. Trong đó, Điều 8 quy định cụ thể về tội tham ô tài sản xã hội chủ nghĩa. Ngày 20/5/1981, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh trừng trị tội hối lộ gồm 13 điều, trong đó quy định rõ tội hối lộ bao gồm: Nhận hối lộ, đưa hối lộ và môi giới hối lộ với mức phạt tù khá cao. Trong phần mở đầu, Pháp lệnh nêu “Để góp phần bảo đảm chấp hành nghiêm chỉnh các chính sách và pháp luật, tăng cường quản lý Nhà nước; khuyến khích cán bộ, nhân viên nêu cao đức tính liêm khiết; động viên nhân dân phát huy quyền làm chủ tập thể, tích cực đấu tranh chống tệ hối lộ”.

Ngay từ giai đoạn đầu sau Đổi mới, các văn bản pháp luật về phòng, chống tham nhũng được ban hành thể hiện chủ trương phòng, chống tham nhũng với buôn lậu, lãng phí, thất thoát trong xây dựng cơ bản^[7]. Ngày 26/02/1998, Pháp lệnh Chống tham nhũng được ban hành là văn bản pháp lý chuyên biệt đầu tiên về phòng, chống tham nhũng, trong đó quy định một số nội dung như: Định nghĩa về hành vi tham nhũng, người có chức vụ quyền hạn, các biện pháp phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi tham nhũng; quy định về những việc mà người có chức vụ, quyền hạn không được làm hoặc phải làm; nghiêm cấm việc tự đặt ra các thủ tục, phí, lệ phí ngoài quy định của pháp luật; trách nhệm nêu gương của người đứng đầu;... Sự ra đời của Pháp lệnh phòng chống tham nhũng năm 1998 đã đánh dấu bước khởi đầu của tư duy lập pháp phòng ngừa và xử lý tham nhũng một cách hệ thống. Song song với đó, các quy định trong Luật Cán bộ, công chức năm 1998, Bộ luật Hình sự năm 1999,… đã bước đầu hình thành những chuẩn mực hành vi, nghĩa vụ liêm chính, trách nhiệm giải trình của đội ngũ công chức.

Một bước ngoặt quan trọng được thiết lập với sự ra đời của Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005^[8] (được sửa đổi, bổ sung các năm 2007, 2012). Đây là văn bản đánh dấu giai đoạn xây dựng khung pháp lý đầy đủ, đồng bộ, thể chế hóa tương đối toàn diện các nhóm giải pháp phòng ngừa, phát hiện và xử lý tham nhũng. Luật đã đặt nền tảng pháp lý cho cơ chế kê khai tài sản, minh bạch trong hoạt động công vụ, đề cao vai trò của người đứng đầu, của báo chí và Nhân dân trong giám sát phòng, chống tham nhũng. Cùng với đó, các luật liên quan như Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2005 (sửa đổi năm 2013), Luật Tố cáo năm 2011, Luật Khiếu nại năm 2011 và các quy định hình sự, hành chính khác đã góp phần tạo dựng một hệ thống pháp luật thống nhất và tương đối toàn diện liên quan đến phòng, chống tham nhũng.

Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005 được Quốc hội khóa XI thông qua (Ảnh minh họa) Nguồn: media.quochoi.vn

Tư duy pháp luật về phòng, chống tham nhũng tiếp tục được đổi mới mạnh mẽ thể hiện bằng việc Quốc hội khóa XIV thông qua Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 - một bước phát triển đột phá cả về phạm vi, nội dung và phương pháp tiếp cận. Luật đã mở rộng phạm vi điều chỉnh sang khu vực ngoài Nhà nước, khẳng định nguyên tắc xử lý “không có vùng cấm, không có ngoại lệ”. Cơ chế kiểm soát tài sản, thu nhập được cụ thể hóa với các quy định chặt chẽ hơn, đồng thời tăng cường trách nhiệm, tính minh bạch trong quản lý, điều hành.

Không chỉ dừng ở luật, nhiều nghị định, thông tư hướng dẫn, quy tắc ứng xử, bộ quy tắc đạo đức công vụ, quy trình kiểm tra, giám sát nội bộ trong Đảng và quy định về kê khai tài sản, chuyển đổi vị trí công tác… đã được ban hành, tạo nên khung pháp lý vững chắc, như: Nghị định số 59/2019/NĐ-CP ngày 01/7/2019 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Phòng, chống tham nhũng, Nghị định số 130/2020/NĐ-CP ngày 30/10/2020 của Chính phủ quy định về kiểm soát tài sản, thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn trong cơ quan, tổ chức, đơn vị… đã bảo đảm việc triển khai hiệu quả Luật trong thực tiễn.

Thanh tra Chính phủ tổ chức Hội nghị tổng kết công tác đánh giá thực thi Công ước Liên hợp quốc về Chống tham nhũng (UNCAC) (Nguồn: baochinhphu.vn)

Bên cạnh công tác xây dựng, hoàn thiện pháp luật, Việt Nam cũng chủ động hội nhập quốc tế trong phòng, chống tham nhũng thông qua việc gia nhập và thực thi Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC)^[9]. Với cấp độ ngành, Viện kiểm sát nhân dân tối cao đã ký 17 thỏa thuận hợp tác, hàng năm triển khai các hoạt động hợp tác song phương với Viện kiểm sát, Viện Công tố, Cơ quan thực thi pháp luật của các quốc gia có nền công tố mạnh, có hệ thống Tư pháp phát triển như: Hàn Quốc, Nhật Bản, Ô-xtrây-li-a; Hung-ga-ri, Nga, Trung Quốc, Hoa Kỳ, Đức; Kiểm toán Nhà nước Việt Nam đã thiết lập và mở rộng quan hệ hợp tác song phương với hàng chục các cơ quan kiểm toán tối cao trên thế giới và tổ chức quốc tế tại Việt Nam^[10].

Quyết tâm chính trị và hành động cụ thể ở địa phương trong công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực

Việc thành lập Ban Chỉ đạo cấp tỉnh về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực là một bước đi quan trọng nhằm cụ thể hóa phương châm “trên dưới đồng lòng, dọc ngang thông suốt”, khắc phục tình trạng thiếu đồng bộ, thống nhất giữa chỉ đạo Trung ương và tổ chức thực hiện ở địa phương. Mô hình này không chỉ bảo đảm tính thống nhất trong lãnh đạo, chỉ đạo, mà còn góp phần nâng cao trách nhiệm chính trị của người đứng đầu cấp ủy, chính quyền địa phương trong công cuộc đấu tranh với tham nhũng, tiêu cực từ cơ sở - nơi sát dân, dễ phát sinh tiêu cực nhưng cũng là tuyến đầu trong phát hiện, ngăn chặn và xử lý vi phạm.

Ban Chỉ đạo phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thành phố Hải Phòng (Nguồn: TTXVN)

Thực tiễn triển khai tại các địa phương cho thấy, khi Ban Chỉ đạo cấp tỉnh hoạt động hiệu lực, hiệu quả, thì công tác phát hiện, xử lý các vụ việc, vụ án tham nhũng có chuyển biến rõ rệt; tinh thần nêu gương, trách nhiệm cá nhân của cán bộ lãnh đạo được nâng lên; các biểu hiện tiêu cực bị răn đe mạnh mẽ hơn. Nhiều địa phương đã chủ động thanh tra, kiểm tra nội bộ, xử lý nghiêm cán bộ vi phạm, đồng thời đẩy mạnh cải cách hành chính, tăng cường công khai, minh bạch trong quản lý đất đai, đầu tư công, tài chính - ngân sách, góp phần siết chặt kỷ luật, kỷ cương trong bộ máy.

Nhiều cơ quan, ban ngành ở địa phương đã tích cực, chủ động tăng cường hợp tác quốc tế để nâng cao hiệu quả công tác phòng, chống tham nhũng. Công an các tỉnh biên giới như Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng thiết lập cơ chế hợp tác thực thi pháp luật, trong đó có hợp tác quốc tế trong phát hiện, xử lý tham nhũng và thu hồi tài sản tham nhũng với các tỉnh chung đường biên giới của Lào, Campuchia, Trung Quốc^[11].

Hoàng Lan, Vũ Quỳnh, Hoàng Trung

Bài 1: Gốc rễ văn hóa, pháp lý của tinh thần chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực trong lịch sử dân tộc.

Bài cuối: Từ bài học đến hành động – Chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực không chỉ bằng pháp luật.

Tài liệu tham khảo:

1. Nghị quyết số 04-NQ/TW ngày 30/10/2016 về tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng; ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ

2. Sắc lệnh số 64-SL ngày 23/11/1945 thành lập Ban Thanh tra đặc biệt.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, 2021, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.

4. PGS.TS. Nguyễn Văn Thế & ThS. Nguyễn Huy Đại, Tác phẩm “Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân” với việc phòng, chống nguy cơ suy thoái về đạo đức của Đảng ta hiện nay, https://ubkttw.vn/danh-muc/hoc-tap-va-lam-theo-tu-tuong-dao-duc-phong-cach-ho-chi-minh/tac-pham-nang-cao-dao-duc-cach-mang.-quet-sach-chu-nghia-ca-nhan-voi-viec-phong-chong-nguy-co-suy-thoai-ve-dao-duc-cua-d.html.

5. Sở Tư pháp thành phố Huế, Pháp luật phòng, chống tham nhũng của nước ta từ 1945 đến nay, stp.hue.gov.vn/?gd=12&cn=82&tc=6698.

6. Lê Minh Khái, Việt Nam thực thi Công ước của Liên Hợp Quốc về chống tham nhũng - Kết quả và những vấn đề đặt ra, https://www.tapchicongsan.org.vn/chinh-tri-xay-dung-dang/-/2018/820447/viet-nam-thuc-thi-cong-uoc-cua-lien-hop-quoc-ve-chong-tham-nhung---ket-qua-va-nhung-van-de-dat-ra.aspx.

7. Đào Trung Kiên, Hợp tác quốc tế của Việt Nam trong phòng, chống tham nhũng – Thành công và những vấn đề đặt ra, https://phaply.net.vn/hop-tac-quoc-te-cua-viet-nam-trong-phong-chong-tham-nhung-thanh-cong-va-nhung-van-de-dat-ra-a259252.html.