Quan niệm về quyền tư pháp trong khoa học pháp lý

Trong khoa học pháp lý, quyền tư pháp được các nhà khoa học hiểu và cách tiếp cận khác nhau. Có người hiểu quyền tư pháp theo nghĩa hẹp chỉ là việc xét xử về các hành vi phạm pháp và các vụ kiện tụng tranh chấp của các chủ thể và công dân theo pháp luật. Cùng với nhận thức đó cơ quan tư pháp được xem là các cơ quan có thẩm quyền xét xử, tức là Tòa án. Trong khi đó, có ý kiến khác cho rằng quan niệm như vậy về tư pháp là hẹp, chưa đầy đủ và cần phải mở rộng. Có thể khẳng định, quyền tư pháp có thể được tiếp cận ở nhiều góc độ, quan điểm, nhận thức khác nhau.

1. Quan điểm về quyền tư pháp

1.1. Hai nhóm quan điểm tiếp cận về quyền tư pháp

Thứ nhất, nhóm quan điểm tiếp cận quyền tư pháp từ phương diện chủ thể thực thi quyền tư pháp

Quyền tư pháp theo nghĩa rộng nhất: Có nhà khoa học cho rằng quyền tư pháp được thực hiện bởi hệ thống các cơ quan tư pháp và cơ quan tư pháp được hiểu rất rộng, ngoài cơ quan xét xử (Tòa án nhân dân), cơ quan điều tra, cơ quan công tố và cơ quan hay tổ chức bổ trợ tư pháp như luật sư, công chứng, giám định, tư vấn pháp luật[1].

Cũng hiểu quyền tư pháp theo hướng nghĩa rộng nói trên, có nhà khoa học trình bày quyền tư pháp là quyền phán quyết về những tranh chấp dân sự, hành chính bằng con đường tố tụng của Tòa án, quyền phán quyết những hành vi nào là tội phạm và áp dụng hình phạt tương ứng. Quyền tư pháp bao gồm quyền xét xử các vụ án hình sự, dân sự, kinh tế, lao động, hôn nhân và gia đình, hành chính của Tòa án; quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát; quyền thực hiện các hoạt động hành chính - tư pháp của các cơ quan, thể chế khác của Nhà nước và xã hội. Trong quan niệm này, vai trò trung tâm của quyền xét xử cũng được nhấn mạnh[2].

Quyền tư pháp theo cách hiểu trên được thực hiện không chỉ thông qua hoạt động xét xử mà cả các hoạt động khác có liên quan trực tiếp đến hoạt động xét xử hoặc phục vụ cho hoạt động xét xử như hoạt động điều tra, truy tố, thi hành án, bổ trợ tư pháp. Trong các hoạt động trên của quyền tư pháp, quyền xét xử đóng vai trò trung tâm.

Nhận thức về quyền tư pháp như trên rộng về phương diện chủ thể, nhưng hẹp về phương diện chức năng. Trong nhận thức đó mới chỉ nói tới chức năng và thẩm quyền xét xử của Tòa án, chưa thừa nhận thẩm quyền giải thích, ban hành án lệ, hướng dẫn áp dụng pháp luật của chủ thể này trong thực hiện quyền tư pháp.

Trong nhận thức nói trên về quyền tư pháp, mục tiêu và mục đích hoạt động của chủ thể được xem như là tiêu chí chủ yếu để phân nhóm cơ quan tư pháp. Theo đó, các cơ quan, tổ chức nào thông qua hoạt động của nó trực tiếp hoặc gián tiếp phục vụ cho nhiệm vụ bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm pháp chế, trật tự pháp luật, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, lợi ích của Nhà nước và xã hội được xem là cơ quan tư pháp.

Trên cơ sở công việc cụ thể do cơ quan tư pháp thực hiện trong tố tụng tư pháp, liên quan trực tiếp đến việc giải quyết các vụ án, các tranh chấp pháp luật và hướng tới mục đích giải quyết các vụ án, các tranh chấp một cách đúng đắn, khách quan, thì hoạt động tư pháp bao gồm hoạt động điều tra của cơ quan điều tra, hoạt động công tố của Viện kiểm sát và hoạt động xét xử của Tòa án[3]. Tuy các cơ quan bổ trợ tư pháp như cơ quan công chứng, giám định, bào chữa tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp hoặc giải quyết vụ án nhưng hoạt động của các cơ quan này không mang tính tư pháp mà chỉ góp phần giúp cho việc giải quyết vụ án, giải quyết các tranh chấp pháp luật được đúng đắn, khách quan khi có yêu cầu từ phía cơ quan tiến hành tố tụng hoặc từ phía người tham gia tố tụng.

Cũng theo hướng không coi bổ trợ tư pháp thuộc phạm vi của quyền tư pháp nhưng mở rộng hơn đối với hoạt động thi hành án, nhà luật học Nguyễn Tất Viễn định nghĩa quyền tư pháp là quyền lực mà Nhà nước trao cho các cơ quan tư pháp để tiến hành các hoạt động: Khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án nhằm duy trì và bảo vệ công lý, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ pháp chế, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, xã hội và công dân[4].

Trong nhận thức trên quyền tư pháp được xác định là một loại quyền lực nhà nước, do đó việc tổ chức và thực hiện quyền lực này là các cơ quan nhà nước. Các cơ quan nhà nước được Nhà nước trao quyền thực thi quyền tư pháp xác định tính đúng đắn của pháp luật trong sự kiện pháp lý và thực hiện quyền tư pháp thông qua việc giải quyết vụ án, giải quyết các tranh chấp pháp luật, trong đó Tòa án được coi và trở thành biểu tượng cho người dân vào công lý của Nhà nước. Xét xử là khâu trung tâm của quá trình thực thi quyền tư pháp. Cùng với đó, Tòa án là cơ quan đại diện trung tâm và đầy đủ nhất của quyền tư pháp. Không có cơ quan nào trong hệ thống quyền lực nhà nước có thể đảm nhiệm đầy đủ nhiệm vụ bảo vệ pháp luật và khôi phục các quyền đã bị xâm phạm như Tòa án[5].

Thứ hai, nhóm quan điểm tiếp cận quyền tư pháp từ phương diện chức năng và giới hạn quyền tư pháp chỉ trong hoạt động của Tòa án

Một số nhà khoa học nghiên cứu lĩnh vực tư pháp cho rằng quyền tư pháp là một trong những phạm vi, lĩnh vực của quyền lực nhà nước, được thực hiện chỉ bởi một cơ quan là Tòa án[6] nhưng có mức độ nhận thức khác nhau về thẩm quyền của cơ quan này.

Một số quan điểm cho rằng, quyền tư pháp như một nhánh quyền lực độc lập tương đối so với quyền lập pháp và quyền hành pháp, quyền tư pháp kiểm soát và giới hạn hai nhánh quyền lực lập pháp và hành pháp trên cơ sở Hiến pháp và pháp luật. Ở đây, quyền lực tư pháp phải được xem như biểu tượng của công lý.

Cũng trong hướng thừa nhận thẩm quyền rộng của Tòa án, tác giả Võ Khánh Vinh cho rằng, mặc dù về nội dung, quyền tư pháp gần giống với xét xử nhưng quyền tư pháp không thể đồng nhất với xét xử và không nên quy quyền tư pháp về một loại hoạt động xét xử nào đó của Tòa án[7]. Xét xử là thẩm quyền riêng có của Tòa án nhưng không phải là thẩm quyền duy nhất của Tòa án. Ngoài xét xử, Tòa án còn có thẩm quyền kiểm tra tính hợp pháp và tính có căn cứ của các quyết định, hoạt động của các cơ quan nhà nước và của những người có chức vụ, quyền hạn; bảo đảm việc thi hành và chấp hành các bản án, các quyết định khác; giải thích, hướng dẫn áp dụng pháp luật hiện hành về những vấn đề thực tiễn xét xử; tham gia vào quá trình hình thành đội ngũ thẩm phán. Các thẩm quyền nói trên không thuộc phạm trù xét xử hoặc là các yếu tố bổ trợ của thẩm quyền xét xử[8].

Khác với quan niệm nói trên, nhiều nhà khoa học giới hạn quyền tư pháp chỉ trong và thông qua hoạt động xét xử của Tòa án. Quyền tư pháp do các Tòa án thực hiện[9]. Nói đến quyền tư pháp là liên tưởng đến hoạt động hay quyền xét xử của Tòa án. Quan niệm rộng về các cơ quan tư pháp và hoạt động tư pháp sẽ dẫn đến sự thiếu chuẩn xác trong việc đặt ra yêu cầu và nhiệm vụ đối với việc thực hiện các chức năng trong quá trình tố tụng cũng như bảo đảm vị trí pháp lý đầy đủ cho các cơ quan khác nhau.

1.2. Quan điểm về quyền tư pháp trên cơ sở Hiến pháp năm 2013

Hiến pháp năm 2013 đã khắc phục hạn chế của Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) bằng việc khẳng định rõ Quốc hội là cơ quan thực hiện quyền lập pháp, Chính phủ thực hiện quyền hành pháp và Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử, thực hiện quyền tư pháp. Các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp đều là các cơ quan thực hiện quyền lực do nhân dân giao phó, ủy quyền bằng Hiến pháp, có tính độc lập tương đối, do vậy, Hiến pháp năm 2013 xác định nhân dân thực hiện dân chủ đại diện không chỉ thông qua Quốc hội, Hội đồng nhân dân như các bản Hiến pháp trước quy định mà còn “thông qua các cơ quan nhà nước khác”, trong đó có Tòa án - cơ quan thực hiện quyền tư pháp.

Như vậy, Hiến pháp năm 2013 đã khẳng định chỉ có Tòa án là cơ quan thực hiện quyền tư pháp với sứ mệnh xã hội thiêng liêng, riêng có của Tòa án, đó là “Tòa án nhân dân có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân” (Điều 55). Trong mối quan hệ với Tòa án, các cơ quan, tổ chức như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Luật sư, Giám định tư pháp, Thi hành án bằng các nhiệm vụ, quyền hạn tố tụng của mình, trước đây tuy cũng được gọi chung là cơ quan, tổ chức tư pháp, nay cần xác định lại là các cơ quan, tổ chức tham gia thực hiện quyền tư pháp và đều có chức năng góp phần bảo vệ pháp luật.

Cùng với nhận thức mới về quyền tư pháp và cơ quan thực hiện quyền tư pháp, Hiến pháp năm 2013 đã dành riêng Điều 103 để quy định về các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Tòa án. Cả bảy khoản của Điều này đều có những nội dung mới, có điểm mang tính đột phá. Những nguyên tắc nền tảng đã được ghi nhận trong tất cả các bản Hiến pháp trước đây nay được bổ sung phát triển.

Với rất nhiều điểm mới, quan trọng nêu trên về quyền tư pháp, thực hiện quyền tư pháp gắn liền với bảo vệ các quyền thiêng liêng của con người trong hoạt động tư pháp, Hiến pháp năm 2013 không chỉ ghi nhận những thành quả trong nhận thức lý luận và thực tiễn cải cách tư pháp những năm qua mà còn đặt cơ sở cho những định hướng cải cách tiếp theo triệt để hơn. Nội hàm của những nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của Tòa án trong Hiến pháp năm 2013 đã tiệm cận dần đến các giá trị chung phổ quát của nền tư pháp dân chủ được ghi nhận tại các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, bảo đảm tốt hơn cho Thẩm phán độc lập, khách quan, không thiên vị khi xét xử.

2. Quan điểm về thực hiện quyền tư pháp

Xét về bản chất, thực hiện quyền tư pháp “là việc các cơ quan, cá nhân có thẩm quyền áp dụng pháp luật vào việc phát hiện, xem xét, đánh giá một cách khách quan, chính xác, công bằng về tính đúng đắn, hợp pháp của hành vi hay sự kiện, tranh chấp, đưa ra các phán quyết có hiệu lực bắt buộc thi hành”[10]. Như vậy, thực hiện quyền tư pháp có các đặc trưng sau:

- Thực hiện quyền tư pháp là hoạt động áp dụng pháp luật của các cơ quan được Nhà nước trao quyền có chức năng bảo vệ pháp luật, đưa ra các phán quyết về các hành vi vi phạm pháp luật và giải quyết các tranh chấp của các cá nhân, tổ chức. Áp dụng pháp luật là một hình thức thực hiện pháp luật với một bên chủ thể quan hệ pháp luật là cơ quan nhà nước. Kết quả của hoạt động áp dụng pháp luật là một bản án hoặc quyết định của Tòa án trực tiếp đụng chạm đến tính mạng, tài sản, danh dự, nhân phẩm, các quyền, lợi ích cơ bản của con người.

- Quyền tư pháp được thực hiện khi có vi phạm pháp luật, tranh chấp pháp lý cần đến sự phán quyết của Nhà nước. Quyền tư pháp thực hiện chức năng bảo vệ pháp luật khi các chủ thể không tôn trọng các quy định của pháp luật trong các trường hợp cụ thể, khi có những hành vi, tranh chấp làm sai lệch hoặc đe dọa làm sai lệch tính hợp lý, công bằng của pháp luật, xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, Nhà nước, xâm hại trật tự, an toàn xã hội thì quyền tư pháp có trách nhiệm lập lại trật tự đã bị hành vi vi phạm xâm hại.

- Quyền tư pháp được thực hiện bằng nhiều hoạt động diễn ra liên tục theo một quy trình chặt chẽ, tuân thủ các nguyên tắc, thủ tục nghiêm ngặt dựa trên phương thức đặc thù là tài phán, phục vụ hoạt động xét xử của Tòa án và quyền giải thích pháp luật, ban hành án lệ của Tòa án. Nội dung áp dụng của cơ quan thực hiện quyền tư pháp gắn liền với nhiệm vụ phát hiện, xác định, đánh giá độc lập, khách quan các sự kiện, hành vi, tranh chấp pháp lý, trên cơ sở đó tạo ra phán quyết về tính hợp pháp, tính đúng đắn của hành vi, về việc áp dụng trách nhiệm pháp lý và các chế tài có tính chất bắt buộc thi hành đối với các cá nhân, tổ chức liên quan. Quá trình thực hiện quyền tư pháp bắt đầu từ khi có các quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm hại, nghĩa vụ pháp lý không được thực hiện do hành vi vi phạm pháp luật hay tranh chấp pháp luật gây ra và kết thúc khi mục tiêu bảo vệ pháp luật, khôi phục các quyền và lợi ích hợp pháp cá nhân, tổ chức, Nhà nước được thực thi, công lý được duy trì.

Trong quá trình thực hiện quyền tư pháp, một trong những nhiệm vụ quan trọng của Tòa án là giải thích được các quy phạm pháp luật để đảm bảo áp dụng thống nhất pháp luật, nhiệm vụ giải thích pháp luật được xác định là giải thích chính thức, trên lập trường tư pháp nhằm bảo đảm và bảo vệ công lý, công bằng, bên cạnh giải thích pháp luật, quyền tư pháp cho phép Tòa án tạo ra án lệ để giải quyết các vấn đề thực tiễn nhưng chưa có quy phạm cụ thể áp dụng hoặc khi các quy phạm pháp luật hiện hành được hiểu khác nhau khi áp dụng hoặc chưa dự liệu hết các tình huống xảy ra trong thực tiễn cần đến sự can thiệp của tư pháp.

Tóm lại, từ nghiên cứu về quan điểm, đặc trưng cơ bản của quyền tư pháp và thực hiện quyền tư pháp, có thể khẳng định rằng:

- Quyền tư pháp là một bộ phận cấu thành quyền lực nhà nước, do Tòa án thực hiện nhằm bảo vệ pháp luật, duy trì công lý, công bằng xã hội;

- Thực hiện quyền tư pháp là hoạt động áp dụng pháp luật để xét xử trong các vụ án hình sự, giải quyết các vụ việc dân sự, hành chính, ra bản án và các quyết định liên quan đến tính mạng, số phận pháp lý của cá nhân, tổ chức và thực hiện nhiệm vụ giải thích pháp luật, ban hành án lệ của Tòa án theo theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định;

- Thực hiện quyền tư pháp trong tố tụng hình sự là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự để xét xử vụ án hình sự, ra bản án, quyết định liên quan đến tính mạng, số phận của người thực hiện hành vi phạm tội theo trình tự, thủ tục tố tụng hình sự và thực hiện nhiệm vụ giải thích pháp luật, ban hành án lệ trong lĩnh vực hình sự của Tòa án.

Các khái niệm về quyền tư pháp, thực hiện quyền tư pháp theo tinh thần của Hiến pháp năm 2013 đang từng bước tạo cơ sở cho việc nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật trong các lĩnh vực liên quan .

Tài liệu tham khảo:

[1]. Lê Văn Cảm - Hệ thống tư pháp, hệ thống tư pháp hình sự và hệ thống pháp luật về đấu tranh chống tội phạm trong nhà nước pháp quyền, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 4/2010, tr. 35.

[2]. Phạm Hồng Thái, Sửa đổi hay ban hành Hiến pháp mới thay cho Hiến pháp năm 1992, trong tập Kỷ yếu hội thảo “Hiến pháp và sửa đổi Hiến pháp” của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội tháng 10/2010.

[3]. Phạm Hồng Hải, Quan niệm về cơ quan tư pháp và hoạt động tư pháp, Tạp chí Kiểm sát, số 8/2002, tr. 10-11.

[4]. Nguyễn Tất Viễn, Bàn thêm về chức năng, nhiệm vụ của cơ quan công tố trong tiến trình cải cách tư pháp.

[5]. Đào Trí Úc, Bàn về quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Tạp chí Luật học số 8 (123)/2010, tr. 64.

[6]. Đào Trí Úc, Bàn về quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Tạp chí Luật học số 8 (123)/2010, tr. 66.

[7]. Võ Khánh Vinh, Về quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân ở nước ta, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 8/2003, tr. 5.

[8]. Võ Khánh Vinh, Về quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân ở nước ta, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 8/2003, tr 5.

[9]. Lê Văn Cảm, Quyền tư pháp, hệ thống tư pháp, hoạt động tư pháp, cơ quan tư pháp và cải cách tư pháp trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền, trong cuốn sách của Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội, tr. 303.

[10]. TS Uông Chu Lưu - Đề tài KX.04.06 Cải cách các cơ quan tư pháp, hoàn thiện hệ thống các thủ tục tư pháp, nâng cao hiệu quả và hiệu lực xét xử của Tòa án trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân, tr. 24.