Đánh giá tác động quyền con người trong hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp

Trong bối cảnh phát triển của kinh tế thị trường hiện nay, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (CSR) trở thành mối quan tâm rất lớn của xã hội. Người tiêu dùng dành sự quan tâm không chỉ là chất lượng, mẫu mã sản phẩm hàng hoá mà còn quan tâm đến các vấn đề về chiến lược phát triển của công ty, vấn đề sử dụng lao động trẻ em, các quyền lợi của người lao động trong sản xuất và về quyền con người. Ý thức được điều này, các tập đoàn xuyên quốc gia, các doanh nghiệp lớn đã coi CSR là một chiến lược để quảng bá hình ảnh và hướng tới việc xây dựng doanh nghiệp bền vững. Trong lĩnh vực quyền con người, các doanh nghiệp phải có nghĩa vụ tôn trọng các quyền con người, cam kết thực hiện quyền con người thông qua việc đánh giá và xử lý các vi phạm quyền con người do doanh nghiệp gây ra.

1. Đánh giá tác động quyền con người là gì?

Đánh giá tác động quyền con người (HRIA) là một quá trình để xác định, dự đoán và ứng phó có hệ thống các tác động tiềm tàng của nhân quyền đối với hoạt động kinh doanh, dự án, chính sách của Chính phủ hoặc thỏa thuận thương mại. HRIA được thiết kế để bổ sung đánh giá cho một công ty hoặc đánh giá tác động của Chính phủ, các quy trình thẩm định dựa trên các nguyên tắc và quy ước về quyền con người quốc tế thích hợp. Nó cũng bắt nguồn từ thực tế của một dự án với bối cảnh cụ thể, các hoạt động ngay từ đầu và bằng cách trực tiếp liên quan đến những người có nguy cơ[1].

Tiến hành đánh giá tác động quyền con người là một phần tích hợp của các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về kinh doanh và nhân quyền (UNGP), là tiêu chuẩn toàn cầu về vai trò của doanh nghiệp và thẩm quyền của Chính phủ trong việc giúp đảm bảo rằng các công ty tôn trọng nhân quyền trong hoạt động của riêng họ và thông qua các mối quan hệ kinh doanh của họ. Các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc thiết lập rõ trách nhiệm của doanh nghiệp trong việc tôn trọng quyền con người như là một tiêu chuẩn của hành vi dự kiến. Điều này bao gồm kỳ vọng rằng, các doanh nghiệp thực hiện rà soát để xác định, tránh, giảm nhẹ và khắc phục các tác động về quyền con người mà họ gây ra. HRIA có thể cung cấp một quy trình để các doanh nghiệp hiểu và giải quyết các tác động đó. Mặc dù Nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc không nhất thiết yêu cầu các doanh nghiệp tiến hành “đánh giá tác động nhân quyền”, nhưng họ chỉ ra rằng, có nhiều phương pháp tiếp cận có thể phù hợp để đánh giá tác động của quyền con người. Ví dụ về các phương pháp đã được phát triển bao gồm HRIA “độc lập” (tức là đánh giá tập trung hoàn toàn vào quyền con người), “đánh giá tích hợp” (ví dụ như tích hợp quyền con người vào đánh giá tác động môi trường, xã hội và sức khỏe) và những người khác (ví dụ như cộng đồng, ngành nghề, hoặc trong lĩnh vực thương mại và đầu tư).

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), đánh giá tác động quyền con người là một công cụ để kiểm tra các chính sách, pháp luật, chương trình và dự án để xác định và đo lường tác động đối với quyền con người, cung cấp một câu trả lời hợp lý, mang tính hỗ trợ và toàn diện cho câu hỏi về “dự án, chính sách can thiệp ảnh hưởng như thế nào đến quyền con người?”[2]. Mục đích cơ bản của nó là giúp ngăn chặn các tác động tiêu cực và tối đa hóa hiệu quả tích cực. Như vậy, HRIA là một phần không thể thiếu trong việc xem xét hoạt động quyền con người trong một loạt bối cảnh pháp lý và chính sách. Trong những năm gần đây, các bên liên quan khác nhau ngày càng có nhu cầu thực hiện HRIA trước khi áp dụng và thực hiện các chính sách, dự án, thỏa thuận và chương trình. Sự phát triển của công cụ này một phần là do nỗ lực ngày càng tăng của cộng đồng nhân quyền để vận hành sự liên quan của nhân quyền trong nhiều lĩnh vực, bao gồm phát triển và nâng cao hiểu biết về chính sách công, các dự án phát triển ảnh hưởng đến sự hưởng thụ quyền của người dân như thế nào.

2. Đánh giá tác động quyền con người trong kinh doanh

Trong bối cảnh kinh doanh, HRIA có thể được định nghĩa là một quá trình xác định, hiểu, đánh giá và giải quyết các tác động bất lợi của dự án kinh doanh hoặc các hoạt động thụ hưởng quyền con người của chủ sở hữu quyền tác động như người lao động và thành viên cộng đồng[3]. So với các loại đánh giá tác động và rủi ro khác như đánh giá tác động môi trường hoặc xã hội, HRIA trong kinh doanh tương đối mới. Ví dụ, HRIA được thực hiện cho các chương trình của Chính phủ, trọng tâm có thể là phân tích chính sách cấp cao để xác định liệu sự can thiệp vào quyền con người nhất định có đạt được mục tiêu của mình hay không? Chẳng hạn như, phân tích liệu chương trình cơ hội bình đẳng của Chính phủ có hiệu quả trong việc tạo ra nhiều cơ hội việc làm hơn cho các nhóm mục tiêu như phụ nữ hay dân tộc thiểu số? Trong hoạt động kinh doanh, thường là thông qua đánh giá xảy ra sau khi hoạt động kinh doanh đã được tiến hành, tác động bất lợi của dự án khu vực tư nhân về công nhân và cộng đồng. HRIA bao gồm một số giai đoạn hoặc các bước nhằm đảm bảo đánh giá toàn diện và được chia thành: (i) Quy hoạch và phạm vi; (ii) Thu thập dữ liệu và phát triển thông tin cơ sở; (iii) Phân tích tác động; (iv) Giảm thiểu tác động và quản lý; (v) Báo cáo và đánh giá.

 Để đảm bảo rằng các quyền con người được giải quyết một cách toàn diện, điều quan trọng là nội dung, quy trình và kết quả của việc đánh giá áp dụng và tương thích với các nguyên tắc và tiêu chuẩn nhân quyền quốc tế. Dựa trên các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc, cũng như hướng dẫn và tài liệu hiện hành về HRIA, một số khía cạnh nội dung và quy trình có thể được xác định là cần thiết cho HRIA các dự án hoặc hoạt động kinh doanh. Theo các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc, khi thực hiện quyền làm việc, các doanh nghiệp phải xem xét tối thiểu các quyền được ghi trong Tuyên bố chung về nhân quyền, Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị và Công ước quốc tế về quyền kinh tế, xã hội và văn hóa và 08 quy ước cốt lõi của Tổ chức Lao động Quốc tế được nêu trong Tuyên bố nguyên tắc cơ bản và quyền tại nơi làm việc (không phân biệt đối xử, ngoại quan và lao động cưỡng bức, lao động trẻ em và tự do hiệp hội). Các tiêu chuẩn nhân quyền bổ sung nên được coi là có liên quan trong bối cảnh cụ thể. (Ví dụ quyền của người dân bản địa nếu dự án kinh doanh hoặc hoạt động có thể tác động đến người dân bản địa, hoặc luật nhân đạo quốc tế trong khu vực bị ảnh hưởng xung đột...).

Phạm vi HRIA là xác định các thông số cho HRIA thông qua thu thập thông tin sơ bộ để xác định phạm vi tác động của dự án hoặc hoạt động kinh doanh. Phạm vi HRIA nên bao gồm việc xem xét[4]:

(i) Dự án hoặc hoạt động kinh doanh:

- Trong các ngành công nghiệp;

- Loại dự án hoặc hoạt động kinh doanh là chủ đề của HRIA;

- Địa điểm của các hoạt động kinh doanh;

- Giai đoạn của các hoạt động kinh doanh;

- Các chính sách kinh doanh, kiểm soát và thủ tục tại chỗ để giải quyết quyền con người, vấn đề môi trường và xã hội.

(ii) Bối cảnh quyền con người:

- Các quy định pháp lý hiện có về quyền con người trong nước; 

- Mức độ thụ hưởng quyền con người thực sự trong lĩnh vực kinh doanh, dự án hoặc hoạt động kinh doanh đang diễn ra;

- Khả năng áp dụng các biện pháp khắc phục hậu quả về quyền con người do tác động của hoạt động kinh doanh gây ra.

(iii) Các bên liên quan liên quan đến HRIA:

- Công nhân và thành viên cộng đồng, những người đang hoặc có thể bị ảnh hưởng bất lợi bởi dự án hoặc hoạt động kinh doanh;

- Các cá nhân hoặc nhóm dễ bị tổn thương;  

- Các cán bộ nhà nước có liên quan;

- Các bên liên quan khác. 

Có thể nói, các dự án và hoạt động kinh doanh có thể có nhiều tác động đối với quyền con người. Các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc năm 2011 đã xác định rõ rằng, các doanh nghiệp có trách nhiệm tôn trọng quyền con người, bao gồm xác định, tránh, giảm thiểu và khắc phục các tác động của quyền con người mà họ tham gia[5]. HRIA có thể cung cấp một quy trình để các doanh nghiệp hiểu và giải quyết các tác động đó. HRIA của các dự án và hoạt động kinh doanh có thể cung cấp một cách tiếp cận có cấu trúc để thông qua đó:

 - Xác định các tác động bất lợi về quyền con người, bao gồm từ quan điểm của các chủ sở hữu quyền tác động như công nhân và thành viên cộng đồng;

- Xác định các biện pháp để giải quyết bất kỳ tác động bất lợi nào về quyền con người được xác định (thông qua phòng ngừa, giảm thiểu và khắc phục);

- Tạo thuận lợi cho đối thoại giữa một doanh nghiệp, chủ sở hữu quyền và các bên liên quan khác, đặc biệt là các nhân tố quyền con người;

- Tạo điều kiện thuận lợi cho việc xây dựng năng lực và học tập của các bên liên quan của doanh nghiệp, các chủ sở hữu quyền và những người khác tham gia đánh giá tác động, bao gồm thông qua việc nâng cao nhận thức về các quyền và trách nhiệm tương ứng;

- Nâng cao trách nhiệm giải trình của các doanh nghiệp thông qua việc ghi lại các tác động đã được xác định và các hành động được thực hiện để giải quyết các vấn đề này;

- Xây dựng quan hệ đối tác giữa các doanh nghiệp và các bên liên quan khác để giải quyết tác động của quyền con người, bao gồm cả việc phát triển các hành động chung để giải quyết các tác động tích lũy hoặc các vấn đề về di sản.

Tóm lại, đánh giá tác động quyền con người trong kinh doanh được coi là một công cụ để doanh nghiệp xác định, nhận biết, đánh giá và giải quyết các tác động bất lợi của dự án hoặc hoạt động kinh doanh đến quyền con người của chủ sở hữu quyền như người lao động và thành viên cộng đồng. HRIA có thể có nhiều trường hợp và có các bên liên quan khác nhau, nhưng tất cả cùng chia sẻ mục tiêu cuối cùng là bảo vệ quyền con người và cải thiện trách nhiệm giải trình của doanh nghiệp đối với các tác động bất lợi do họ gây ra cho quyền con người[6]. Việc thực hiện HRIA là trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, giúp các doanh nghiệp theo đuổi mục tiêu phát triển bền vững.  

 

[1]. Human Rights Translated: A Business Reference Guide. http://human-rights.unglobalcompact.org/ doc/human_rights_translated.pdf.

[2]. World Bank (2013), Study on Human Right Impact Assessments; Commissioned by the Nordric Trust Fund The World bank, page 4.

[3]. The Danish Insitute for Human Rights (2016), Human Rights Impact Assessment: Guidance and Toolbox, Danish Institute for Human Rights Denmark’s National Human Rights Institution, page 9.

[4]. The Danish Insitute for Human Rights (2016), Human Rights Impact Assessment: Guidance and Toolbox, Danish Institute for Human Rights Denmark’s National Human Rights Institution, page 41.

[5]. Các nguyên tắc hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về kinh doanh và quyền con người được phát triển dưới sự bảo trợ của cựu đại diện đặc biệt của Tổng thư ký Liên Hợp Quốc về Kinh doanh và Nhân quyền, Giáo sư John Ruggie, trong nhiệm kỳ nhiệm kỳ của mình, 2005-2011. Dựa trên ba trụ cột liên quan đến nhau:

1. Trách nhiệm của Nhà nước trong việc bảo vệ chống lại các vi phạm nhân quyền của bên thứ ba, bao gồm các doanh nghiệp, thông qua các chính sách, luật, quy định và xét xử phù hợp.

2. Trách nhiệm của công ty tôn trọng quyền con người, có nghĩa là các doanh nghiệp được dự kiến sẽ tránh xâm phạm quyền con người của người khác và giải quyết các tác động bất lợi về quyền con người mà họ tham gia.

3. Tiếp cận với biện pháp khắc phục, đòi hỏi cả hai quốc gia và doanh nghiệp để đảm bảo các nạn nhân của các vụ lạm dụng nhân quyền liên quan đến kinh doanh có quyền truy cập hiệu quả hơn, cả về tư pháp và phi tư pháp.

[6]. Https://globalnaps.org/issue/human-rights-impact-assessments/.