Quyền con người, quyền công dân được Hiến pháp năm 2013 ghi nhận và bảo vệ. Triển khai thi hành Hiến pháp, nhiều luật và các văn bản quy phạm pháp luật được sửa đổi, bổ sung để phù hợp với Hiến pháp mới. Tuy nhiên, để quyền con người, quyền công dân được bảo đảm thực thi trên thực tiễn, ngoài hệ thống pháp luật điều chỉnh thì nhận thức, hành động của mỗi cá nhân có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các quyền của mình đã được Hiến pháp và pháp luật ghi nhận. Theo tác giả bài viết, năng lực sử dụng, bảo vệ quyền của cá nhân là bảo đảm quan trọng để thực hiện quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp năm 2013. Tác giả cũng nêu lên những thực trạng và một số giải pháp cơ bản nâng cao năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân.

1. Năng lực sử dụng, bảo vệ quyền của cá nhân là bảo đảm quan trọng thực hiện quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp năm 2013

Hiến pháp là văn bản quy phạm pháp luật thể hiện tập trung và toàn diện nhất mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân. Nội dung mối quan hệ này là quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm pháp lý của các chủ thể, bao gồm quyền con người (QCN), quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, mà tương ứng với nó là trách nhiệm của Nhà nước, của công dân. Hiến pháp năm 2013 đã thể hiện rõ sự phát triển trong nhận thức của Đảng và Nhà nước về mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân, về trách nhiệm của Nhà nước và các giá trị khách quan của cá nhân. Chương về QCN, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được nhiều ý kiến đánh giá là “điểm sáng” trong Hiến pháp năm 2013[1]. Tuy nhiên, việc hiện thực hóa những quy định tiến bộ này như thế nào trong thực tiễn còn phụ thuộc vào nhiều điều kiện khách quan và chủ quan, chẳng hạn như: Quyết tâm chính trị của hệ thống chính trị, nhận thức chung của xã hội, những người trực tiếp tổ chức thực hiện pháp luật, năng lực, trình độ của đội ngũ cán bộ, công chức…, trong đó, năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân là một bảo đảm quan trọng.

Dưới góc độ chung nhất, cá nhân vừa là cá thể người được đặc trưng bằng những phẩm chất, năng lực, cá tính riêng, vừa là một thực thể xã hội, cá nhân có sở nguyện độc lập và khả năng tự quyết định, thể hiện thành ý chí, nguyện vọng, lợi ích, giá trị, nhu cầu riêng, đòi hỏi phải được phản ánh và ghi nhận[2]. Từ đó, QCN, quyền công dân (QCD) chính là những giá trị khách quan, phổ biến phản ánh nhu cầu của cá nhân, đó không phải và không thể là những giá trị mà Nhà nước hay các chủ thể khác có thể ban tặng cho cá nhân. Hay nói cách khác, QCN, QCD phải là những giá trị được khẳng định xuất phát từ chính đòi hỏi của cá nhân, đồng thời, là những giá trị được xã hội thừa nhận rộng rãi và được ghi nhận bằng các quy định pháp luật của quốc gia hoặc quốc tế. Vì vậy, nhiều nghiên cứu về QCN, QCD đã chỉ ra rằng: QCN, QCD không phải là những giá trị bất biến; QCN, QCD là những giá trị mang tính nhân loại, nhưng cũng mang tính đặc thù của mỗi quốc gia. Nội dung QCN, QCD phụ thuộc vào các điều kiện kinh tế, xã hội, truyền thống lịch sử văn hóa… của quốc gia trong mỗi giai đoạn phát triển nhất định.

Nhận thức trên về QCN, QCD cho thấy, việc ghi nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm QCN, QCD của Nhà nước phụ thuộc rất nhiều vào năng lực của cá nhân trong việc sử dụng, bảo vệ QCN, QCD, thể hiện ở kiến thức, kỹ năng, thái độ của cá nhân trong sử dụng và bảo vệ QCN, QCD. Điều này phụ thuộc vào sự trưởng thành của cá nhân về nhân cách độc lập, năng lực làm chủ bản thân và xã hội; phụ thuộc vào nhận thức của cá nhân về QCN, QCD. Đó là:

Trước hết, sự trưởng thành về nhân cách độc lập, năng lực làm chủ bản thân và xã hội, giúp cá nhân ngày càng tự tin trong việc khẳng định nhu cầu, lợi ích, cá tính của mình trước mọi giai cấp, tầng lớp, đòi hỏi xã hội phải phản ánh, ghi nhận. Từ đó, mỗi cá nhân không còn đơn thuần thuộc một giai cấp, tầng lớp xã hội nhất định, mà đồng thời thuộc các nhóm lợi ích khác nhau. Quan hệ giữa các nhóm lợi ích phát sinh ngày càng phong phú và phức tạp, xen lẫn quan hệ giữa các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Trong bối cảnh đó, đường lối của các đảng phái chính trị, pháp luật của Nhà nước không thể chỉ bó hẹp trong lợi ích của một giai cấp, tầng lớp nhất định mà phải hướng đến các giá trị chung của xã hội, các giá trị phổ biến của con người. Đó là cơ sở cho việc hoàn thiện và thực thi pháp luật về QCN, QCD.

Tiếp theo, hiểu biết của cá nhân về các QCN, QCD giúp cá nhân trở nên bình đẳng hơn trong các mối quan hệ xã hội, bao gồm quan hệ giữa các cá nhân; giữa cá nhân với các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức. Hiểu biết về quyền giúp cá nhân tự tin khẳng định giá trị khách quan của mình trước các chủ thể khác, đòi hỏi các chủ thể liên quan phải tôn trọng, đòi hỏi Nhà nước phải bảo vệ khi bị xâm phạm. Nhu cầu sử dụng quyền của cá nhân thúc đẩy các thiết chế xã hội và Nhà nước hoàn thiện cơ chế bảo vệ, bảo đảm, phát huy QCN, QCD. Đồng thời, kiến thức về QCN, QCD là cơ sở giúp cá nhân củng cố kỹ năng, thái độ trong việc sử dụng quyền của mình để không ngừng phát triển và hoàn thiện bản thân. Kỹ năng, thái độ tốt trong sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân sẽ hạn chế những tranh chấp có ảnh hưởng đến việc thực hiện và phát huy QCN, QCD. Đó là điều kiện cho các QCN, QCD đã được Hiến pháp năm 2013 công nhận được thực hiện đầy đủ trong thực tiễn.

2. Thực trạng năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân

Trong quá trình đổi mới, năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân không ngừng được củng cố. Một mặt, do pháp luật về QCN, QCD không ngừng được hoàn thiện, trong đó có sự phát triển của thể chế kinh tế thị trường. Mặt khác, trách nhiệm từ phía Nhà nước được nhận thức ngày càng đầy đủ hơn, đó là trách nhiệm tạo điều kiện cần thiết để cá nhân thực hiện quyền; trách nhiệm khi các QCN, QCD bị vi phạm… Bên cạnh đó, những thay đổi của điều kiện xã hội mới đã tác động mạnh mẽ đến quá trình trưởng thành về năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân. Từ đó, QCN, QCD trong Hiến pháp ngày càng được tôn trọng, phát huy, bảo vệ và bảo đảm trong thực tiễn. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, vi phạm QCN, QCD vẫn là hiện tượng xảy ra khá phổ biến ở nước ta trong thời gian qua. Nhiều trường hợp QCN, QCD bị hạn chế một cách tùy tiện bởi chính quy định pháp luật của các cơ quan nhà nước, cá nhân có thẩm quyền, chẳng hạn như tình trạng giấy phép “con”, “cháu” trong quản lý kinh doanh[3]; tình trạng nhũng nhiễu trong quản lý hành chính nhà nước, oan sai trong quá trình tố tụng… đã và đang làm ảnh hưởng không nhỏ tới việc thực hiện QCN, QCD. Đồng thời, hiện tượng cá nhân lạm dụng quyền của mình, gây mất an ninh, an toàn xã hội xâm phạm quyền của nhiều chủ thể khác cũng diễn ra không kém phần phức tạp. Tình trạng này cần được lý giải bởi nhiều nguyên nhân, nhưng sẽ là không đầy đủ, nếu không đánh giá đúng thực trạng năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân ở Việt Nam hiện nay.

2.1. Đối với sự trưởng thành về nhân cách độc lập, năng lực làm chủ bản thân và xã hội của cá nhân

Trước hết, dưới tác động của yếu tố văn hóa truyền thống dân tộc, với những ảnh hưởng của văn hóa Á Đông. Đó là truyền thống đề cao đạo lý hy sinh cá nhân cho cộng đồng. Chuẩn mực đạo đức này rất được coi trọng vì nó tạo ra sự gắn kết, chia sẻ cộng đồng. Nhưng việc hy sinh cho cộng đồng trong quá khứ đã được đẩy lên đến mức dường như “thủ tiêu” cá nhân.

Thứ hai, dưới chế độ tập trung quan liêu bao cấp, kể từ sau Cách mạng Tháng Tám, sự phụ thuộc nhân cách của cá nhân tiếp tục được củng cố, tạo nên tâm lý “dựa dẫm” nhà nước, phụ thuộc vào các tập thể lao động như hợp tác xã, nhà máy, xí nghiệp… Mọi cá nhân được định hướng hoàn thiện mình theo những mô hình nhân cách lý tưởng của “con người mới xã hội chủ nghĩa”. Năng lực làm chủ bản thân của cá nhân vì thế mà thiếu cơ hội để trưởng thành.

Thứ ba, dưới tác động của cơ chế kinh tế thị trường đã được hình thành và phát triển trong giai đoạn đổi mới, các quy luật khách quan của thị trường đã tác động đến mỗi cá nhân, đòi hỏi cá nhân phát triển nhân cách độc lập, bình đẳng và cạnh tranh. Kết quả là, sau gần 30 năm đổi mới, nhìn chung cá nhân đã có một sự trưởng thành nhất định về nhân cách độc lập, khả năng tự chủ. Nhưng trong tâm thức chung của mọi người, giá trị con người vẫn dựa vào “sự phô diễn trong cộng đồng”. Trong nhiều trường hợp, xã hội tỏ ra chưa sẵn sàng chấp nhận và tôn trọng sự khác biệt ở những cá nhân đã và đang có xu hướng vươn lên khẳng định mình. Cá nhân vì trọng cộng đồng mà không ủng hộ những sai biệt cộng đồng, thượng tôn quan quyền và không chủ động sử dụng các quyền cá nhân hợp pháp của mình4.

Thực trạng trên đã tác động lớn đến quá trình hình thành nhân cách độc lập, sự trưởng thành về năng lực làm chủ bản thân và xã hội của cá nhân. Nhu cầu khẳng định những giá trị mà thiếu nó cá nhân không thể tồn tại với tư cách một con người được thể hiện một cách yếu ớt. Thêm vào đó, ảnh hưởng của tư tưởng “thượng tôn quan quyền” khiến cho cá nhân luôn “yếu thế” trong quan hệ với nhà nước. Vì thế, các cơ chế pháp lý ràng buộc trách nhiệm của nhà nước trong tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm, phát huy QCN, QCD chưa được hoàn thiện và thực thi đầy đủ. Cán bộ, công chức còn nặng tư duy “ban phát” trong thực thi công vụ. Đây là một trong những nguyên nhân của vi phạm nhân quyền từ phía nhà nước. Nhà nước còn biểu hiện xem nhẹ yếu tố con người và nguồn nhân lực trong đầu tư phát triển, vi phạm quyền làm chủ của nhân dân và lợi ích chính đáng của cá nhân[5]. Trong khi, các QCN, QCD đã được ghi nhận khá rộng rãi và liên tục phát triển trong các bản Hiến pháp.

2.2. Đối với nhận thức của cá nhân về quyền con người, quyền công dân để phát triển kiến thức, kỹ năng, thái độ của cá nhân trong việc sử dụng và bảo vệ quyền

Trong thời kỳ đổi mới, chủ trương phát triển nền kinh tế thị trường, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đã và đang có tác động mạnh mẽ đến việc tiếp thu kiến thức, hình thành kỹ năng và thái độ tốt của cá nhân trong sử dụng và bảo vệ quyền. Tuy nhiên, quá trình này cũng chịu những ảnh hưởng không nhỏ từ văn hóa truyền thống và cơ chế tập trung quan liêu bao cấp. Từ chỗ không có quyền, sau khi nước nhà độc lập, các quyền của cá nhân được Nhà nước thừa nhận và đảm bảo bằng các kế hoạch, chỉ tiêu, pháp lệnh của Nhà nước. Khi đó, cá nhân có quyền nhưng ý thức sử dụng và bảo vệ quyền không được củng cố, nuôi dưỡng. Trong điều kiện hiện nay, QCN, QCD không ngừng được hoàn thiện trong Hiến pháp và pháp luật. Nhưng các cá nhân chưa thực sự chủ động trong việc sử dụng và bảo vệ quyền của mình. Từ đó, thiếu chủ động trong tiếp cận các quy định pháp luật về QCN, QCD và nảy sinh hai thái cực trái ngược: (i) Thái độ thờ ơ trước các quyền của mình; (ii) Đòi tuyệt đối hóa các QCN, QCD. Cả hai thái cực này đều ảnh hưởng đến việc thực hiện các QCN, QCD trong thực tiễn, mà lý do là:

- Do kiến thức về QCN, QCD của cá nhân (kể cả cán bộ, công chức) còn hạn chế;

- Tính thiếu phù hợp của cơ chế thực hiện quyền và thiếu hiệu quả của các cơ chế bảo vệ QCN, QCD, đã và đang ảnh hưởng đến niềm tin của nhân dân;

- Sự thiếu tôn trọng QCN, QCD đã được Hiến pháp ghi nhận, từ phía các thiết chế nhà nước còn tồn tại khá phổ biến do thiếu cơ chế kiểm soát;

- Sự thiếu trưởng thành của cá nhân về nhân cách độc lập.

Ngoài ra, sự phát triển không đồng đều giữa các vùng, miền về điều kiện kinh tế - xã hội hiện nay, dẫn đến khả năng tiếp cận, sử dụng và bảo vệ quyền có sự khác biệt đáng kể. Các vùng sâu, vùng xa, biên giới hải đảo, nhìn chung điều kiện kinh tế xã hội còn gặp nhiều khó khăn, thêm vào đó là các phong tục tập quán lạc hậu ảnh hưởng nặng nề, nhu cầu sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân khá thấp. Nhiều chương trình, mục tiêu quốc gia đã được xây dựng và triển khai như: Chương trình xóa đói, giảm nghèo; chương trình trợ giúp pháp lý cho người nghèo… đã tạo được những điều kiện cần thiết cho cá nhân nâng cao nhận thức và tạo ra các bảo đảm về kinh tế, xã hội trong thực hiện QCN, QCD. Tuy nhiên, do tính hiệu quả chưa cao của các chương trình mà các kết quả đạt được trong thực tế còn rất khiêm tốn, chưa khắc phục được một cách cơ bản những bất bình đẳng trong cơ hội tiếp cận kiến thức và điều kiện thực hiện QCN, QCD giữa các vùng, miền. Từ đó, ảnh hưởng đến kỹ năng, thái độ của cá nhân ở các vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo trong sử dụng và bảo vệ quyền.

3. Giải pháp cơ bản nâng cao năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân trong Hiến pháp năm 2013

Xuất phát từ thực trạng thực hiện QCN, QCD ở nước ta hiện nay, thiết nghĩ, để các nguyên tắc, quy định tiến bộ về QCN, QCD trong Hiến pháp năm 2013 được thực hiện đầy đủ trong thực tiễn, cần giải quyết đồng bộ nhiều vấn đề còn tồn tại. Trong đó, việc khắc phục những hạn chế đã phân tích ở trên và nâng cao năng lực sử dụng, bảo vệ quyền của cá nhân là rất cần thiết, với những giải pháp sau:

Thứ nhất, tạo môi trường để cá nhân có điều kiện hoàn thiện nhân cách độc lập, năng lực làm chủ bản thân và xã hội, hạn chế những tác động tiêu cực của văn hóa truyền thống và tư duy của thời kỳ tập trung quan liêu bao cấp. Trước tiên, môi trường giáo dục cần tôn trọng sự khác biệt của cá nhân, hình thành ở cá nhân nhận thức về bản thân mình là một chủ thể độc lập với cá tính, năng lực, phẩm chất riêng và trước pháp luật mọi người đều bình đẳng về cơ hội để phát huy tối đa năng lực của bản thân. Từ đó, mỗi cá nhân tự tin tham gia vào đời sống xã hội để khẳng định và hoàn thiện nhân cách độc lập của mình. Nhưng, sống trong xã hội, tự do của mỗi người bị giới hạn bởi tự do của người khác, nên không thể có tự do tuyệt đối, đó là cơ sở để mỗi cá nhân phải ý thức đầy đủ về trách nhiệm xã hội của mình. Nhận thức về quyền và trách nhiệm xã hội cần được coi là hành trang không thể thiếu của mỗi công dân khi bước vào đời sống xã hội. Hành trang này là cơ sở để cá nhân nhận thức đầy đủ hơn về QCN, QCD, những giá trị khách quan gắn liền với sự tồn tại của mỗi cá nhân, mà nếu thiếu nó người ta không thể sống với tính cách là một con người[6]. Khi đó, cá nhân sẽ chủ động trong nhận thức, sử dụng và bảo vệ quyền của mình trước các hành vi vi phạm QCN, QCD từ phía Nhà nước.

Đồng thời, công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật về QCN, QCD cần được tiến hành một cách thường xuyên, rộng khắp với các đối tượng xã hội, từ cá nhân, đến các tổ chức xã hội, doanh nghiệp và cán bộ, công chức. Việc tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cần được tiến hành bằng nhiều hình thức, phương pháp khác nhau, phù hợp với từng loại đối tượng nhằm mang lại hiệu quả cao nhất. Thông qua đó, cá nhân nhận thức được đầy đủ nội dung, cách thức sử dụng, bảo vệ quyền và chủ động, tích cực trong thực hiện, đấu tranh bảo vệ quyền của mình, đồng thời tôn trọng quyền của chủ thể khác.

Thứ hai, hoàn thiện pháp luật về QCN, QCD, cần bảo đảm nguyên tắc QCN, QCD “chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng”[7]. Nguyên tắc này củng cố niềm tin của cá nhân về sự tôn trọng của Nhà nước và xã hội với QCN, QCD. Đồng thời, Quốc hội sớm ban hành luật xây dựng cơ chế bảo vệ Hiến pháp theo Điều 119 Hiến pháp năm 2013, nhằm xác định rõ trách nhiệm của các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức trong việc tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm, phát huy QCN, QCD trong Hiến pháp. Các quy định này một mặt giúp cho các QCN, QCD trong Hiến pháp năm 2013 được thực thi. Mặt khác, thông qua đó, pháp luật khẳng định Nhà nước là chủ thể phải chịu trách nhiệm khi QCN, QCD không được tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm và phát huy. Tức là, mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân là quan hệ pháp luật; Nhà nước và cá nhân là những chủ thể bình đẳng về quyền và nghĩa vụ pháp lý. Điều này sẽ có tác động to lớn làm thay đổi căn bản tư tưởng “thượng tôn quan quyền” trong nhân dân. Đồng thời, cán bộ, công chức không thể coi QCN, QCD là những thứ có thể dùng để ban phát, dễ dàng cấm khi không quản lý được hay tùy tiện đặt ra các rào cản khi cần thiết để nhũng nhiễu…

Thứ ba, trước thực trạng sự trưởng thành về nhân cách độc lập, năng lực làm chủ bản thân và xã hội của cá nhân còn nhiều hạn chế, sự phát triển của các thiết chế xã hội mang tính tự nguyện là rất cần thiết. Các thiết chế này đóng vai trò quan trọng trong việc tạo lập môi trường để cá nhân củng cố và tự tin hơn trong khẳng định năng lực, cá tính, phẩm chất riêng của mình. Đồng thời, mỗi cá nhân vốn “nhỏ bé” trước Nhà nước, nên sự bình đẳng trong mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân là rất khó hiện thực. Tuy nhiên, sự ra đời của các tổ chức tự nguyện giúp cho cá nhân có nhiều cơ hội bảo vệ quyền của mình thông qua các tổ chức đại diện. Khi đó, vị thế của cá nhân được củng cố, mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân sẽ ngày càng bình đẳng hơn trong thực tiễn. Đây là điều kiện để cá nhân có thể phát huy năng lực, bảo vệ hiệu quả hơn quyền của mình, hạn chế sự vi phạm từ phía nhà nước. Vì vậy, Quốc hội cần sớm thông qua Luật về hội nhằm hiện thực hoá quyền tự do lập hội của cá nhân đã được Hiến pháp ghi nhận.

Đồng thời, phát huy sức mạnh của báo chí và các phương tiện thông tin, khi mà dưới tác động của cuộc cách mạng thông tin và mạng internet, ở mọi nơi, các hệ thống thứ bậc đang bị thách thức từ bên dưới và phải tự biến đổi thành các cấu trúc theo chiều ngang và có tính cộng tác hơn.

Tóm lại, trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, việc bảo đảm thực hiện đầy đủ các QCN, QCD trong Hiến pháp năm 2013 là mục tiêu cao nhất của quá trình đổi mới. Mục tiêu này cần được thực hiện bằng nhiều giải pháp mang tính tổng thể, phù hợp với điều kiện thực tế về kinh tế, xã hội và con người Việt Nam. Trong đó, nâng cao năng lực sử dụng và bảo vệ quyền của cá nhân ở Việt Nam hiện nay cần được xác định là một đảm bảo quan trọng để các QCN, QCD trong Hiến pháp năm 2013 được thực hiện, khi đó, các giải pháp cơ bản trên phải được thực hiện một cách đồng bộ trong thực tiễn.

TS. Trần Thị Thanh Mai
Học viện Chính trị Khu vực I