Quyền của người dân tộc thiểu số theo Hiến pháp năm 2013 - Thành tựu và giải pháp

1. Quyền của người dân tộc thiểu số trong Hiến pháp năm 2013

Trong các bản Hiến pháp của Việt Nam trước đây, việc khẳng định quyền bình đẳng của các dân tộc thiểu số (DTTS) đều được ghi nhận tại các chương đầu: Chương I (Hiến pháp năm 1959, năm 1992) hoặc Chương II (Hiến pháp năm 1946, năm 1980) sau khi khẳng định: Nước Việt Nam là một nước độc lập, có chủ quyền, là một khối thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, không thể chia cắt, mỗi công dân Việt Nam có quyền, nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc. Điều này cho thấy, các bản Hiến pháp đã bám sát những mục tiêu, nhiệm vụ mà lịch sử dân tộc đang đòi hỏi ở những giai đoạn cách mạng khác nhau nhưng đều nhất quán tinh thần: Các DTTS có quyền bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau để cùng tiến bộ. Điều đó tiếp tục được nhấn mạnh và làm rõ hơn trong Hiến pháp năm 2013. Hiến pháp năm 2013 có 05 điều (các điều 5, 58, 61, 75, 77) quy định về quyền của đồng bào DTTS và chính sách ưu tiên của Nhà nước đối với vùng đồng bào DTTS.

Về quyền của người DTTS, Hiến pháp năm 2013 tiếp tục khẳng định: “Các dân tộc bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển; nghiêm cấm mọi hành vi kỳ thị, chia rẽ dân tộc. Ngôn ngữ quốc gia là tiếng Việt. Các dân tộc có quyền dùng tiếng nói, chữ viết, giữ gìn bản sắc dân tộc, phát huy phong tục, tập quán, truyền thống và văn hóa tốt đẹp của mình. Nhà nước thực hiện chính sách phát triển toàn diện và tạo điều kiện để các DTTS phát huy nội lực, cùng phát triển với đất nước” (các khoản 2, 3, 4 Điều 5); “Công dân có quyền tự do đi lại và cư trú ở trong nước...” (Điều 23); “Công dân có quyền được bảo đảm an sinh xã hội” (Điều 34); “Mọi người có quyền hưởng thụ và tiếp cận các giá trị văn hóa, tham gia vào đời sống văn hóa, sử dụng các cơ sở văn hóa” (Điều 41); “Công dân có quyền xác định dân tộc của mình, sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ, lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp” (Điều 42); “Nhà nước, xã hội đầu tư phát triển sự nghiệp bảo vệ, chăm sóc sức khỏe của Nhân dân, thực hiện bảo hiểm y tế toàn dân, có chính sách ưu tiên chăm sóc sức khỏe cho đồng bào DTTS, đồng bào ở miền núi, hải đảo và vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn...” (Điều 58); “Nhà nước ưu tiên phát triển giáo dục ở miền núi, hải đảo, vùng đồng bào DTTS và vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; ưu tiên sử dụng, phát triển nhân tài; tạo điều kiện để người khuyết tật và người nghèo được học văn hóa và học nghề” (Điều 61)...

So với các bản Hiến pháp trước, Hiến pháp năm 2013 không chỉ đưa ra quy định về trách nhiệm của Nhà nước trong việc giúp đỡ đồng bào các DTTS, mà quan trọng hơn, Nhà nước tạo điều kiện để các DTTS phát huy nội lực, phát triển cùng đất nước. Đây là tư duy mới, ghi nhận và khẳng định sự vươn lên của đồng bào DTTS mà không phải chỉ là trông chờ vào sự giúp đỡ của Nhà nước. Trách nhiệm quan trọng của Nhà nước là xây dựng, ban hành các cơ chế, chính sách thuận lợi để đồng bào DTTS phát huy nội lực của mình, vươn lên phát triển toàn diện. Đó là điều căn cơ, lâu dài, bởi lẽ, chỉ khi nào đồng bào DTTS làm chủ cuộc sống của mình thì mới có bình đẳng thực sự. Như vậy, qua các bản Hiến pháp của Việt Nam, tư tưởng lập hiến đã tiệm cận với sự bình đẳng trên thực tế giữa các dân tộc ở Việt Nam.

2. Thành tựu trong bảo đảm quyền của đồng bào dân tộc thiểu số ở Việt Nam theo Hiến pháp năm 2013

2.1. Về pháp luật

Thời gian qua, Việt Nam đã quan tâm hoàn thiện hệ thống pháp luật, bảo đảm cơ sở pháp lý ngày càng toàn diện hơn cho việc bảo vệ, thúc đẩy và phát triển các quyền con người, quyền công dân nói chung, quyền của đồng bào DTTS nói riêng. Từ những quyền cơ bản được ghi nhận trong Hiến pháp, Việt Nam đã xây dựng hệ thống pháp luật với việc ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân.

- Về quyền dân sự, bao gồm những quyền cơ bản như quyền sở hữu tài sản, quyền tự do kinh doanh những gì mà pháp luật không cấm, quyền được thông tin theo luật định, quyền về chỗ ở, quyền tự do cư trú, quyền bình đẳng của các tôn giáo, quyền bất khả xâm phạm về tính mạng... được quy định trong Bộ luật Dân sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008 (sửa đổi, bổ sung năm 2014), Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014, Luật Cư trú năm 2020, Luật Hộ tịch năm 2014, Luật Đầu tư năm 2020, Luật Doanh nghiệp năm 2020...

- Về quyền chính trị, bao gồm quyền bình đẳng trong ứng cử, bầu cử, quyền tham chính, quyền tự do lập hội, hội họp, quyền bình đẳng trước pháp luật... được quy định trong Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015, Luật Tổ chức Quốc hội năm 2014 (sửa đổi, bổ sung năm 2020), Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2019)...

- Về quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, bao gồm quyền về lao động, việc làm, quyền tiếp cận giáo dục, chăm sóc y tế, quyền được bảo đảm an sinh xã hội, quyền tiếp cận và hưởng thụ văn hóa... quy định trong Luật Đất đai năm 2024, Bộ luật Lao động năm 2019, Luật Việc làm năm 2013, Luật Giáo dục năm 2019, Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024, Luật Bảo hiểm y tế năm 2008 (sửa đổi, bổ sung năm 2014)...

Bên cạnh những quy định bảo đảm quyền con người nói chung, còn có những điều luật quy định chính sách cụ thể (như chính sách về đất đai, giáo dục, y tế, vay vốn tạo việc làm, chính sách bảo tồn và phát triển kinh tế - xã hội các dân tộc ít người...) nhằm bảo đảm quyền và thúc đẩy thực thi quyền cho đồng bào DTTS, phấn đấu cho mục tiêu chung là thực hiện quyền bình đẳng giữa các dân tộc. Hiện nay, Việt Nam chú trọng chính sách tập trung phát triển chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa một cách toàn diện ở khu vực miền núi (Nghị định số 05/2011/NĐ-CP ngày 14/01/2011 của Chính phủ về công tác dân tộc). Ngoài ra, để cụ thể hóa Kết luận số 65-KL/TW ngày 30/10/2019 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 24-NQ/TW ngày 12/3/2003 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về công tác dân tộc trong tình hình mới; căn cứ Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm 2021 - 2030 và Nghị quyết số 88/2019/QH14 ngày 18/11/2019 của Quốc hội phê duyệt Đề án tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 10/NQ-CP ngày 28/01/2022 về Chiến lược công tác dân tộc giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Nghị quyết này đã xác định một số nhiệm vụ đột phá như: Tiếp tục thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng về công tác dân tộc, chính sách dân tộc; rà soát, hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật liên quan đến đồng bào DTTS; nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước về công tác dân tộc; xây dựng cơ chế, chính sách phù hợp nhằm phát huy lợi thế, tiềm năng, đặc thù của vùng đồng bào DTTS và miền núi, hướng tới phát triển bền vững và thúc đẩy tinh thần tự lực, tự cường của đồng bào DTTS trong phát triển kinh tế - xã hội, giảm nghèo nhanh, bền vững và bảo đảm quốc phòng, an ninh.

Về các quyền chung, đồng bào DTTS được đối xử bình đẳng trước pháp luật trên tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị, xã hội mà không có sự phân biệt đối xử hay trường hợp ngoại lệ, nhất là đối với quyền tự do đi lại và cư trú, quyền có quốc tịch, quyền được bảo đảm an toàn về tính mạng. Bên cạnh đó, nhiều quy định pháp luật và chính sách đặc thù của Nhà nước đã tạo điều kiện để đồng bào DTTS tiếp cận các quyền cơ bản đó một cách thuận lợi và đầy đủ hơn nhằm hạn chế sự bất bình đẳng do những điều kiện bất lợi về môi trường sống, chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế - xã hội và khác biệt về văn hóa tạo ra.

2.2. Về chính trị

Quyền tham gia bầu cử, ứng cử là quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Trong những kỳ bầu cử vừa qua, cử tri đi bỏ phiếu ở vùng đồng bào DTTS thường chiếm tỷ lệ rất cao, đó là minh chứng rõ nét cho việc thực hiện và bảo đảm quyền chính trị của công dân nói chung, đồng bào DTTS nói riêng. Việc cán bộ là người DTTS tham gia vào bộ máy nhà nước, tổ chức chính trị đại diện cho nhân dân cũng đạt thành tựu đáng kể, tăng cả về số lượng, chất lượng và cơ cấu thành phần các cấp qua các nhiệm kỳ.

2.3. Về kinh tế

- Tiếp cận điều kiện cơ sở hạ tầng: Để bảo đảm các quyền về kinh tế - xã hội của đồng bào các DTTS, Việt Nam đặc biệt chú ý đến xây dựng kết cấu hạ tầng kỹ thuật. Trong những năm qua, cơ sở hạ tầng (như đường ô tô đến trung tâm xã, lưới điện, công trình thủy lợi nhỏ, công trình nước sạch...) được xây dựng đến cấp xã đã cải thiện bộ mặt nông thôn, miền núi, vùng đồng bào dân tộc. Đó là những cố gắng rất đáng kể của Nhà nước nhằm bảo đảm quyền tiếp cận các dịch vụ công của đồng bào DTTS.

 Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách giúp người dân bảo đảm và tiếp cận nguồn lực đất đai, rừng, cải thiện các điều kiện sống như: Quyết định số 2085/QĐ-TTg ngày 31/10/2016 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chính sách đặc thù hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội vùng DTTS và miền núi giai đoạn 2017 - 2020, Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, giai đoạn I: Từ năm 2021 đến năm 2025... Những chính sách này đã góp phần giải quyết tình trạng thiếu đất, ổn định đời sống đồng bào dân tộc ở các địa phương cho hàng trăm nghìn hộ, tập trung nhiều nhất là ở các huyện trọng điểm nghèo, góp phần giảm tỷ lệ nghèo và từng bước cải thiện đời sống của nhân dân.

2.4. Về giáo dục, y tế, văn hóa 

- Bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục: Đây là mục tiêu cơ bản trong chính sách phát triển của Nhà nước. Hệ thống cơ sở vật chất đã được xây dựng tương đối đồng bộ ở tất cả các xã vùng DTTS cùng hệ thống điểm trường ở thôn, bản, hệ thống các trường dân tộc nội trú, trường bán trú dân nuôi, cùng với chính sách hỗ trợ sinh hoạt phí cho học sinh nghèo đã giúp cho con em đồng bào dân tộc có cơ hội đến trường, tiếp cận nền giáo dục quốc gia. Theo Kết quả điều tra thu thập thông tin về thực trạng kinh tế - xã hội của 53 DTTS năm 2019 cho thấy, tỷ lệ biết đọc, biết viết chữ phổ thông của người DTTS từ 15 tuổi trở lên là 80,9%, thấp nhất là các dân tộc Mảng (46,2%), La Hủ (46,9%), Lự (49,7%), Mông (54,3%). Tỷ lệ người DTTS từ 15 tuổi trở lên biết đọc, biết viết chữ của dân tộc mình đạt tỷ lệ cao nhất là dân tộc Ê Đê (38,8%), tiếp đến là các dân tộc Ba Na (31,7%), Hoa (31,4%), thấp nhất là ở dân tộc Co, Lự (0,8%). Ngôn ngữ DTTS cũng được chú ý. Năm học 2022 - 2023, cả nước có 535 trường dạy tiếng DTTS với 4.176 lớp học và 117.699 học sinh. Trong 07 tiếng DTTS đã triển khai dạy học trong trường phổ thông thì tiếng Khmer có quy mô lớn nhất, chiếm 55,7% tổng số trường, 65,6% tổng số lớp, 69,01% tổng số học sinh[1]2.

- Bảo đảm quyền tiếp cận y tế: Hệ thống y tế, đặc biệt là mạng lưới y tế cơ sở được củng cố và phát triển rộng khắp, kể cả ở vùng sâu, vùng xa, vùng DTTS. Việc tăng đầu tư chung cho lĩnh vực y tế đã giúp cho việc xây mới, nâng cấp, sửa chữa cơ sở hạ tầng và đầu tư trang thiết bị y tế cho hầu hết các cơ sở y tế vùng đặc biệt khó khăn, với mạng lưới 99,5% số xã có trạm y tế, 83,5% thôn thuộc các xã vùng DTTS có nhân viên y tế thôn, bản[2].

Đồng bào DTTS được khám, chữa bệnh và hưởng chính sách bảo hiểm y tế toàn diện, được tiếp cận những thành quả của quá trình phát triển, có quyền sử dụng dịch vụ y tế tại tuyến y tế cơ sở cho người dân, nhất là người nghèo, người DTTS.

- Về văn hóa: Các thiết chế văn hóa cơ sở như nhà văn hóa, thư viện, câu lạc bộ, trung tâm sinh hoạt cộng đồng... ở vùng đồng bào DTTS được chỉ đạo tập trung xây dựng ở các làng, thôn, bản, buôn, phum, sóc... Hiện nay, hầu hết các xã vùng dân tộc, miền núi có nhà văn hóa hoặc bưu điện văn hóa; nhiều thôn, bản có nhà sinh hoạt cộng đồng. Đây là nơi sinh hoạt, tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng với nhiều dạng thức phong phú. Nhiều lễ hội ở các vùng dân tộc được khôi phục, tổ chức nhằm bảo tồn và phát huy giá trị các bản sắc văn hóa các dân tộc, kể cả các DTTS rất ít người. Đời sống văn hóa của đồng bào DTTS được nâng lên rõ rệt, nhiều công trình văn hóa đặc sắc đã được vinh danh di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia và nhân loại như: Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên, hát Then của đồng bào dân tộc Tày, Nùng...

3. Một số giải pháp tiếp tục bảo đảm quyền của người dân tộc thiểu số ở Việt Nam thời gian tới

Để bảo đảm quyền của người DTTS trong thời gian tới, Việt Nam cần nghiên cứu thực hiện một số giải pháp sau:

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về quyền của người DTTS theo hướng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, cụ thể: Chính sách, pháp luật phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập cho người DTTS phải đi đôi với bảo đảm công bằng xã hội, người dân được tiếp cận với dịch vụ cơ bản, đồng thời không được phương hại đến môi trường, bảo vệ môi trường sinh thái, tài nguyên thiên nhiên. Ngoài ra, pháp luật về quyền của người DTTS cần đề cao tinh thần sáng tạo, chủ động vươn lên, tham gia các hoạt động phát triển cộng đồng, khắc phục khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của họ nhằm khắc phục tư tưởng trông chờ, ỷ lại, chưa có ý thức tự vươn lên... vẫn còn tồn tại trong cộng đồng DTTS ở nước ta. Đồng thời, hoàn thiện pháp luật về quyền của đồng bào DTTS ở Việt Nam tiệm cận với các công ước quốc tế về quyền của người DTTS nói riêng, quyền con người nói chung.

Thứ hai, cần xây dựng một luật chuyên biệt về người DTTS. Hiện nay, trong hệ thống pháp luật Việt Nam chưa có văn bản quy phạm dưới góc độ là một đạo luật điều chỉnh các vấn đề liên quan đến quyền của người DTTS. Các quy định về quyền và các biện pháp bảo đảm quyền của đối tượng này được quy định riêng lẻ trong các văn bản pháp luật chuyên ngành và chủ yếu ở trong các văn bản dưới luật và việc triển khai thi hành chưa thực sự hiệu quả.

Thứ ba, thực hiện một cách đồng bộ và toàn diện các chương trình, chính sách phát triển hạ tầng, kinh tế - xã hội, xóa đói giảm nghèo, cải thiện dịch vụ xã hội và bảo tồn các giá trị văn hóa ở vùng dân tộc nhằm bảo đảm quyền kinh tế cho mọi người, thực hiện công bằng xã hội và giảm dần khoảng cách giàu - nghèo giữa các vùng, các nhóm dân tộc. Cần có những chính sách đặc thù để thực thi các quyền đó nhằm tạo nên sự thay đổi toàn diện trong đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa của người dân một cách cơ bản theo các mục tiêu phát triển.

Thứ tư, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp từ khâu phát hiện, lựa chọn, quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng cán bộ là người DTTS nhằm đáp ứng nhu cầu về tiêu chuẩn cán bộ theo quy định chung của Đảng và Nhà nước. Về lâu dài, cần tiếp tục quan tâm hơn đối với đội ngũ cán bộ, công chức là người DTTS. Đối với cán bộ có tiềm năng nhưng còn thiếu tiêu chuẩn, cần đưa vào chương trình, kế hoạch đào tạo để bảo đảm nhu cầu cán bộ, công chức, trong đó có các cơ quan dân cử. Cơ cấu cán bộ dân tộc phấn đấu tương ứng với cơ cấu dân số từng vùng, miền...

4. Kết luận

Ở Việt Nam, hiện nay, việc bảo đảm quyền của người DTTS đã được bảo đảm và thực hiện trên cơ sở quy định của Hiến pháp năm 2013. Qua đó, khẳng định Đảng và Nhà nước luôn coi việc thực hiện quyền của người DTTS là vấn đề được ưu tiên trong các chính sách về phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, luôn xác định việc tôn trọng, bảo đảm và thúc đẩy các quyền con người nói chung, quyền của người DTTS là thước đo của sự tiến bộ và phát triển xã hội. Trong thời gian tới, cần tiếp tục thực hiện và bảo đảm quyền của người DTTS ở nước ta./.

ThS. Đồng Ngọc Dám

Học viện Chính trị khu vực I

[1].https://baolaocai.vn/ca-nuoc-co-30-tinh-thanh-pho-day-tieng-dan-toc-thieu-so-post385569.html#:~:text=30%20t%E1%BB%89nh% 20th%C3%A0nh%20ph%E1%BB%91%20tri%E1%BB%83n%20khai%20d%E1%BA%A1y%20ti%E1%BA%BFng%20DTTS&text=Nhi%

E1%BB%81u%20t%E1%BB%89nh%2Fth%C3%A0nh%20ph%E1%BB%91%20%C4%91%C3%A3,%2C%20B%C3%ACnh%20Thu%

E1%BA%ADn%2C...

[2]. Tổng cục Thống kê và Ủy ban Dân tộc, Kết quả điều tra thu thập thông tin về thực trạng kinh tế - xã hội của 53 DTTS năm 2019, tr. 42.

(Nguồn: Tạp chí Dân chủ và Pháp luật Kỳ 2 (Số 411), tháng 8/2024)