Quyền khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của doanh nghiệp

1. Cơ sở pháp lý và điều kiện để thực hiện khởi kiện yêu cầu doanh nghiệp bồi thường thiệt hại đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước

Về cơ sở pháp lý, hiện nay, hệ thống pháp luật Việt Nam đã có các quy định bảo đảm quyền khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại (BTTH) đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước. Bộ luật Dân sự năm 2015 có quy định: “Chủ sở hữu, chủ thể có quyền khác đối với tài sản có quyền yêu cầu người có hành vi xâm phạm quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản bồi thường thiệt hại” (Điều 170). Người bị thiệt hại có quyền yêu cầu BTTH khi bị xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác (khoản 1 Điều 584). Bộ luật này còn quy định các căn cứ phát sinh trách nhiệm BTTH và nguyên tắc BTTH tại Điều 584 và Điều 585. Trong lĩnh vực BTTH do làm ô nhiễm môi trường, Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định: “Chủ thể làm ô nhiễm môi trường mà gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của pháp luật, kể cả trường hợp chủ thể đó không có lỗi” (Điều 602).

Luật Bảo vệ môi trường năm 2014 quy định tổ chức gây ô nhiễm, sự cố và suy thoái môi trường phải khắc phục, BTTH và trách nhiệm khác theo quy định của pháp luật (khoản 8 Điều 4, khoản 3 Điều 164). Khi khởi kiện để giải quyết yêu cầu BTTH sẽ áp dụng quy định của pháp luật về giải quyết tranh chấp dân sự ngoài hợp đồng (khoản 3 Điều 161).

Luật Tài nguyên nước năm 2012 cũng quy định: “Tổ chức, cá nhân gây ra sự cố ô nhiễm nguồn nước, ngoài việc bị xử phạt vi phạm theo quy định của pháp luật còn có trách nhiệm khắc phục hậu quả ô nhiễm, suy thoái nguồn nước trước mắt, cải thiện, phục hồi chất lượng nước về lâu dài và bồi thường thiệt hại do mình gây ra” (điểm d khoản 1 Điều 27).

Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 cũng quy định, tranh chấp về BTTH ngoài hợp đồng là tranh chấp thuộc thẩm quyền của Tòa án (Điều 26).

Về điều kiện, người khởi kiện phải bảo đảm các điều kiện sau để chứng minh một trường hợp có phát sinh trách nhiệm BTTH, cụ thể:

Thứ nhất, phải có thiệt hại xảy ra: Có thiệt hại vừa là điều kiện phát sinh trách nhiệm BTTH, vừa là cơ sở để tính mức bồi thường. Bởi mục đích của kiện đòi BTTH là khoản bù đắp cho những tổn thất mà bên yêu cầu đã phải chịu. Khi có thiệt hại, mới xem xét đến các yếu tố còn lại của căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường. Thiệt hại về ô nhiễm môi trường nước được quy định tại Điều 163 Luật Bảo vệ môi trường năm 2014 bao gồm: (i) Thiệt hại làm môi trường bị suy giảm chức năng, tính hữu ích. Suy giảm chức năng, tính hữu ích của môi trường hay còn gọi là thiệt hại đối với môi trường tự nhiên được thể hiện qua chất lượng của các yếu tố môi trường bị tác động thấp hơn với tiêu chuẩn chất lượng; sự suy giảm hệ sinh thái, giống loài; khả năng phục hồi, tái tạo. Loại thiệt hại này thường được gọi là thiệt hại trực tiếp hay thiệt hại nguyên phát và gắn liền với chủ thể là Nhà nước, cộng đồng dân cư;           (ii) Thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, tài sản và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân do hậu quả của việc suy giảm chức năng, tính hữu ích của môi trường gây ra. Cách xác định thiệt hại đối với tính mạng, sức khỏe và tài sản được quy định lần lượt tại Điều 591, 590, 589 Bộ luật Dân sự năm 2015. 

Thứ hai, phải có hành vi gây ra thiệt hại: Doanh nghiệp có hành vi gây thiệt hại phải chịu trách nhiệm BTTH khi: (i) Hành vi gây ra thiệt hại phải là hành vi trái pháp luật bảo vệ môi trường[1], bao gồm hành vi thực hiện không đúng các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường[2] như xả thải chưa qua xử lý hoặc không thực hiện hành vi mà pháp luật quy định doanh nghiệp bắt buộc phải thực hiện như không tiến hành đánh giá tác động môi trường khi triển khai dự án… gây ô nhiễm môi trường, suy thoái môi trường và xâm phạm tài sản, sức khỏe, tính mạng của cá nhân, tổ chức; (ii) Xác định cụ thể hành vi do doanh nghiệp nào thực hiện[3], doanh nghiệp này có năng lực chủ thể (tư cách pháp nhân) và có khả năng thực hiện việc BTTH hay không. Bởi, trong việc gây ô nhiễm môi trường nước tại một lưu vực không phải chỉ do doanh nghiệp thực hiện hành vi vi phạm, hoặc khi có thiệt hại nhưng lại không xác định được chủ thể gây ô nhiễm.

Thứ ba, có quan hệ nhân quả giữa hành vi gây thiệt hại và thiệt hại xảy ra: Khi có thiệt hại xảy ra, người khởi kiện cần phải chứng minh rằng hậu quả này là kết quả tất yếu của hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của doanh nghiệp, ngược lại, hành vi gây ô nhiễm môi trường nước là nguyên nhân trực tiếp hoặc là nguyên nhân có ý nghĩa quyết định đối với thiệt hại xảy ra[4]. Bởi lẽ, có những hành vi vi phạm pháp luật môi trường nhưng không làm rõ được mối quan hệ với thiệt hại xảy ra, nên chủ thể thực hiện hành vi chỉ bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Vì vậy, việc xác định mối quan hệ giữa hành vi gây thiệt hại và thiệt hại xảy ra trong lĩnh vực môi trường nói chung, môi trường nước nói riêng là khó xác định. Các thiệt hại không xảy ra tức thời ngay sau khi có hành vi, mà có những thiệt hại cần khoảng thời gian rất dài, như việc xác định thiệt hại về sức khỏe phải cần đến 05 năm đến 10 năm mới thấy rõ. Trong quá trình xác định mối quan hệ nhân quả giữa hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của doanh nghiệp và thiệt hại xảy ra, cần lưu ý: (i) Thời gian của mối quan hệ nhân quả sẽ ảnh hưởng thời hiệu yêu cầu BTTH; (ii) Tính hiển nhiên trong quan hệ nhân quả; (iii) Tính khách quan trong quan hệ nhân quả mà không ai có thể tác động để xóa bỏ mối quan hệ này.

Thứ tư, người gây thiệt hại có lỗi: Khi có khởi kiện yêu cầu BTTH đối với doanh nghiệp có hành vi gây ô nhiễm môi trường nước được thực hiện theo quy định về giải quyết tranh chấp dân sự ngoài hợp đồng[5], lỗi không phải là yếu tố để doanh nghiệp có trách nhiệm bồi thường có thể loại bỏ hoặc giảm trừ trách nhiệm[6]. Điều này có nghĩa, chỉ cần có hành vi gây ô nhiễm môi trường nước thì doanh nghiệp có hành vi vi phạm phải có trách nhiệm BTTH. Quy định này xuất phát từ nguyên tắc: Bảo vệ môi trường là quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của mọi cơ quan, tổ chức, cộng đồng dân cư, hộ gia đình và cá nhân[7]. Hơn nữa, do hậu quả rất lớn, nguy hiểm đối với môi trường nước của hành vi gây ô nhiễm môi trường đối với xã hội, nên doanh nghiệp có hành vi gây ô nhiễm môi trường nước đều bị suy đoán là có lỗi và phải chịu trách nhiệm về hành vi vi phạm của mình.

2. Một số bất cập của pháp luật trong việc thực hiện quyền khởi kiện yêu cầu doanh nghiệp bồi thường thiệt hại đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước

Thứ nhất, bất cập về quyền khởi kiện của các chủ thể bị thiệt hại

Trong vụ kiện dân sự đòi BTTH thì quyền khởi kiện là vấn đề pháp lý đầu tiên. Bởi vì, phải thực hiện được quyền khởi kiện mới bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của họ trước hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của doanh nghiệp[8]. Tuy nhiên, đặc thù của tranh chấp về môi trường là có hàng chục, hàng trăm, thậm chí hàng nghìn hộ gia đình, cá nhân bị thiệt hại không chỉ tại một khu vực hành chính mà tại nhiều tỉnh, thành. Không phải tất cả các cá nhân bị thiệt hại đều có thể trực tiếp thực hiện quyền khởi kiện và nếu có thực hiện thì sẽ dẫn đến hiện tượng trong cùng một vụ ô nhiễm môi trường, có bao nhiêu người bị thiệt hại thì tương ứng với số đơn khởi kiện và Tòa án phải thụ lý tách ra thành từng vụ việc khác nhau. Điều này vừa gây áp lực cho Tòa án thụ lý đơn khởi kiện nhưng cũng là trở ngại cho các hộ dân bị thiệt hại trong quá trình cung cấp chứng cứ để chứng minh các điều kiện để tiến hành khởi kiện. Mặc dù, Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 có quy định về nhập vụ án tại Điều 42, nhưng trên thực tế, căn cứ để nhập nhiều vụ án thành một vụ án không phụ thuộc vào nhu cầu của người khởi kiện mà phụ thuộc hoàn toàn vào ý chí chủ quan của Tòa án. Do đó, nhu cầu về quyền khởi kiện tập thể thông qua cơ chế đại diện là thực sự cần thiết.

Thứ hai, bất cập về nghĩa vụ chứng minh thiệt hại

Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 quy định bên yêu cầu bên khởi kiện phải chứng minh cho yêu cầu BTTH đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường của doanh nghiệp[9]. Đây là một “gánh nặng” đã làm nhiều người bị thiệt hại phải từ bỏ quyền khởi kiện của mình. Bởi vì, việc điều tra, giám định để xác định mức độ thiệt hại, mối liên hệ nhân quả giữa hành vi xả thải vào môi trường nước và thiệt hại do nguồn nước bị ô nhiễm yêu cầu phải bỏ chi phí cao ngay từ ban đầu. Bên cạnh đó, các hộ nông dân là chủ thể chủ yếu chịu sự tác động từ việc ô nhiễm nguồn nước, họ bị hạn chế bởi nhận thức quy định pháp luật và không rõ cách thức để yêu cầu BTTH bằng việc khởi kiện. Vì vậy, các yêu cầu BTTH đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước hiện nay tại Việt Nam chủ yếu giải quyết thông qua thương lượng, hòa giải. Nếu có khởi kiện ra Tòa thì cũng được hòa giải tại Tòa[10].

Thứ ba, bất cập về thời hiệu khởi kiện đòi bồi thường thiệt hại

Thời hiệu khởi kiện yêu cầu BTTH đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước là 03 năm[11], kể từ ngày người có quyền yêu cầu biết hoặc phải biết quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm. Mặc dù thời hiệu này đã được kéo dài thêm 01 năm so với Bộ luật Dân sự năm 2005 nhưng vẫn còn những tranh cãi về việc cần kéo dài thời hiệu khởi kiện[12]. Bởi, pháp luật đã không có sự tách bạch giữa thời hiệu khởi kiện yêu cầu BTTH về tài sản và yêu cầu BTTH đối với sức khỏe và tính mạng con người cũng như việc đòi BTTH đối với môi trường tự nhiên. Trong khi hai loại thiệt hại sức khỏe, tính mạng con người và thiệt hại về môi trường tự nhiên cần nhiều thời gian hơn để xác định có hậu quả xảy ra.

3. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật

Thực tế cho thấy, các phương án giải quyết yêu cầu BTTH đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của doanh nghiệp hiện nay chủ yếu là thông qua phương thức hòa giải và thương lượng để chuyển hóa khoản tiền “bồi thường” thành khoản tiền “hỗ trợ” người dân bị thiệt hại và hỗ trợ cải tạo môi trường. Nếu có khởi kiện, thì thời hạn giải quyết quá lâu hoặc được hòa giải ngay tại Tòa án. Những khó khăn, vướng mắc mà các thẩm phán gặp phải khi xử lý các vụ kiện giải quyết yêu cầu BTTH đối với doanh nghiệp có hành vi gây ô nhiễm môi trường nước một phần từ việc các doanh nghiệp không hợp tác và không nhận trách nhiệm, nhưng lý do chính là sự thiếu vắng các quy định để hỗ trợ người bị thiệt hại tiến hành khởi kiện, hoặc nếu có thì mang tính chung chung và chưa được hướng dẫn cụ thể. Vì vậy, trong bài viết này, tác giả đề xuất một số giải pháp hoàn thiện pháp luật như sau:

Thứ nhất, hoàn thiện quy định về quyền khởi kiện tập thể thông qua người đại diện. Để giảm áp lực cho Tòa án thụ lý từng vụ kiện và tạo điều kiện cho các hộ dân cùng bị thiệt hại có thể được BTTH do cùng chịu ảnh hưởng ô nhiễm môi trường nước, pháp luật cần ghi nhận hình thức khởi kiện tập thể theo hướng: (i) Tòa án cần có thông báo rộng rãi về việc nhận đơn khởi kiện của một hộ gia đình khi có yêu cầu BTTH đối với doanh nghiệp trên địa bàn gây ô nhiễm môi trường nước ngay sau khi Tòa án nhận được đơn; (ii) Quy định về chủ thể có quyền đại diện người bị thiệt hại khi có ủy quyền hoặc là đại diện đương nhiên để khởi kiện yêu cầu BTTH. Thực tế cho thấy rằng, rất ít có vụ kiện mà chính cơ quan nhà nước đứng ra khởi kiện yêu cầu doanh nghiệp phải BTTH khi có thiệt hại về tài sản, tính mạng và sức khỏe của người dân; nếu có, thì vụ việc đó vẫn chưa được giải quyết dứt điểm, đó là vụ kiện mà Sở Tài nguyên và Môi trường và Sở Tư pháp là đại diện pháp lý (do Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh ủy quyền) để khởi kiện yêu cầu chủ tàu Kasco Monrovia quốc tịch Liberia bồi thường hơn 14 tỷ đồng[13] nhưng chưa được giải quyết.

Có một số tranh luận về việc cơ quan nào sẽ đứng ra đại diện khởi kiện khi mà hiện nay cũng chưa có quy định cụ thể về quyền khởi kiện yêu cầu BTTH đối với môi trường tự nhiên của cơ quan quản lý nhà nước. Vì thế, khi có thiệt hại về tính mạng, tài sản và sức khỏe của các hộ dân thì người bị thiệt hại sẽ “đơn thương độc mã” trong vụ kiện đòi BTTH. Mặc dù quy định pháp luật đã quy định về chủ thể có quyền khởi kiện yêu cầu BTTH để bảo vệ lợi ích công cộng liên quan đến lĩnh vực bảo vệ môi trường là cơ quan tài nguyên và môi trường[14], nhưng lại không rõ là Bộ Tài Nguyên và Môi trường hay Sở Tài nguyên và Môi trường. Ngoài ra, cũng có đề xuất là tổ chức xã hội hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường hoặc các tổ chức xã hội mà những nguyên đơn là thành viên như Hội Nông dân có thể làm đại diện nhằm giúp người được bồi thường bảo vệ được quyền lợi của mình tốt hơn. Tuy nhiên, đề xuất này chưa áp dụng được trong giai đoạn hiện nay, bởi chưa có Luật về Hội nên chưa rõ về quyền hạn và chức năng của các hội này. Vì vậy, Ủy ban nhân dân lại là lựa chọn hợp lý hơn, bởi đây là cơ quan hành chính địa phương[15] có nhiệm vụ bảo vệ tài nguyên môi trường tại địa phương[16].

Thứ hai, tham khảo quy định “hoán đổi nghĩa vụ chứng minh” của pháp luật nước ngoài. Để khắc phục nghĩa vụ chứng minh trong vụ kiện gây ô nhiễm môi trường nước, pháp luật Việt Nam cần có sự thay đổi theo hướng đưa vào luật quy định “hoán đổi nghĩa vụ chứng minh” như pháp luật Trung Quốc[17]. Các doanh nghiệp sẽ phải chịu trách nhiệm chứng minh các cáo buộc là không có căn cứ hay đưa ra quyền miễn giảm trách nhiệm pháp lý cùng với việc phải chứng minh không có mối liên hệ giữa thiệt hại xảy ra và hành vi của các doanh nghiệp. Theo đó, người khởi kiện chỉ cần chứng minh có hành vi gây ô nhiễm môi trường. Việc chứng minh mức độ thiệt hại, chứng minh mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và hậu quả xảy ra thuộc về doanh nghiệp. Để hướng dẫn các bên trong việc chứng minh thiệt hại[18], Bộ Tài nguyên và Môi trường cần phối hợp với Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao và các cơ quan hữu quan xây dựng văn bản hướng dẫn cách xác định thiệt hại đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nước của chủ thể gây ô nhiễm (chủ yếu là các doanh nghiệp).

Thứ ba, sửa đổi thời hiệu khởi kiện. Như đã phân tích, việc không phân biệt rõ ràng giữa thiệt hại đối với môi trường tự nhiên với thiệt hại về sức khỏe, tính mạng của cá nhân và thiệt hại về tài sản sẽ ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người bị thiệt hại. Sự suy giảm của môi trường và thiệt hại về tính mạng, sức khỏe của con người cần phải có khoảng thời gian dài mới thấy rõ hậu quả. Vì vậy, pháp luật cần tách thời hiệu yêu cầu BTTH đối với các loại thiệt hại trên và sửa đổi thời hiệu khởi kiện đòi BTTH về tính mạng, sức khỏe đối với hành vi gây ô nhiễm môi trường nói chung là 10 năm.