Kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý trong ngành Kiểm sát nhân dân

1. Một số kết quả đạt được trong hoạt động trợ giúp pháp lý của ngành Kiểm sát

1.1. Tham gia xây dựng, hoàn thiện thể chế trợ giúp pháp lý

Trong quá trình xây dựng Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, với vai trò là thành viên của Ban soạn thảo và Tổ giúp việc, Viện kiểm sát nhân dân tối cao luôn tích cực, trách nhiệm tham gia xây dựng Luật, có những góp ý chất lượng để hoàn thiện các bản dự thảo. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 được ban hành góp phần bảo đảm các quyền tự do, dân chủ của người nghèo, nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương, hiện thực hóa chính sách an sinh xã hội với ý nghĩa nhân văn sâu sắc của Đảng và Nhà nước.

Bên cạnh đó, Viện kiểm sát nhân dân tối cao thực hiện phối hợp hiệu quả trong xây dựng, hoàn thiện các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành Luật và các văn bản khác có liên quan như: Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý (Nghị định số 144/2017/NĐ-CP); Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 của Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng (Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC); Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tư pháp quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến (Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP); dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ ban hành Đề án “Nâng cao vai trò, hiện đại hóa, phát triển trợ giúp pháp lý đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”; Kế hoạch phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng năm 2025;...

Ngoài ra, Viện kiểm sát nhân dân các địa phương cũng tích cực phối hợp với các cơ quan liên quan ban hành các văn bản hướng dẫn phù hợp với điều kiện cụ thể từng địa phương. Điển hình, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Quảng Ninh tích cực phối hợp với Hội đồng nhân dân tỉnh và các cơ quan liên quan ban hành Nghị quyết số 03/2022/NQ-HĐND ngày 04/11/2022 quy định chính sách trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số tại các xã, thôn, bản, vùng dân tộc thiểu số, miền núi, biên giới, hải đảo tỉnh Quảng Ninh.

1.2. Triển khai thực hiện các quy định về trợ giúp pháp lý

Nhận thức rõ vai trò, trách nhiệm và tầm quan trọng của công tác trợ giúp pháp lý nói chung và trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng nói riêng, Viện kiểm sát nhân dân tối cao đã tổ chức quán triệt kịp thời trong toàn Ngành để nghiên cứu, tổ chức thực hiện các quy định về trợ giúp pháp lý như: Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017; Nghị định số 144/2017/NĐ-CP; Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC; Quyết định số 1004/QĐ-BTP ngày 20/3/2025 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp ban hành Kế hoạch tổng kết Chiến lược phát triển trợ giúp pháp lý ở Việt Nam đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 ban hành kèm theo Quyết định số 678/QĐ-TTg ngày 10/5/2011 của Thủ tướng Chính phủ và Đề án đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015 - 2025 ban hành kèm theo Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 01/6/2015 của Thủ tướng Chính phủ; Quyết định số 1543/QĐ-BTP ngày 24/8/2015 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp ban hành Kế hoạch triển khai Đề án đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015 - 2025 nhằm cụ thể hóa các nhiệm vụ được giao tại Quyết định số 749/QĐ-TTg; Thông tư số 08/2017/TT-BTP ngày 15/11/2017 của Bộ Tư pháp quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý và hướng dẫn giấy tờ trong hoạt động trợ giúp pháp lý; Thông tư số 09/2018/TT-BTP ngày 21/6/2018 của Bộ Tư pháp quy định tiêu chí xác định vụ việc trợ giúp pháp lý phức tạp, điển hình; Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP...

Việc quán triệt triển khai được thực hiện thông qua nhiều hình thức đa dạng như: Qua các hội nghị trực tuyến toàn ngành Kiểm sát, trong các cuộc họp của Viện kiểm sát nhân dân các cấp hoặc sao gửi qua hệ thống thư điện tử công vụ và hệ thống phần mềm quản lý văn bản và điều hành... Ngoài ra, ngày 18/9/2019, Viện kiểm sát nhân dân tối cao đã ban hành Kế hoạch triển khai Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC để chỉ đạo Viện kiểm sát các cấp, nhất là các đơn vị, Viện kiểm sát, người trực tiếp tiến hành hoạt động tố tụng thực hiện hiệu quả công tác phối hợp theo Thông tư.

1.3. Công tác phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng

Kiểm sát viên của Viện kiểm sát nhân dân các cấp thực hiện tốt nhiệm vụ giải thích quyền được trợ giúp pháp lý cho bị can, bị hại, người liên quan. Việc giải thích được thực hiện kịp thời, đầy đủ, rõ ràng, bằng ngôn ngữ dễ hiểu để bị can, bị hại, người liên quan nhận thức rõ về quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí. Đồng thời, kiểm sát viên cũng kiểm sát chặt chẽ việc cơ quan điều tra đọc, hướng dẫn cụ thể nội dung và điền thông tin vào biên bản giải thích về quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí của người bị buộc tội, bị hại, đương sự thuộc diện trợ giúp pháp lý. Cụ thể, sau khi xác định vụ án, vụ việc có người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, đương sự thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý, theo từng giai đoạn tố tụng, kiểm sát viên phối hợp với điều tra viên, thẩm phán giải thích, thông báo thông tin, hướng dẫn người được trợ giúp pháp lý về quyền được trợ giúp pháp lý và thủ tục yêu cầu trợ giúp pháp lý, cung cấp mẫu đơn yêu cầu trợ giúp pháp lý, địa chỉ liên hệ của Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước, hướng dẫn viết đơn hoặc trực tiếp giới thiệu đến Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước đối với các vụ việc có đối tượng là người được trợ giúp pháp lý để Trung tâm cử người tham gia tố tụng. Biên bản giải thích được lưu tại hồ sơ vụ án, đồng thời được sao lưu tại hồ sơ kiểm sát; nghiêm túc thực hiện việc thống kê vào sổ theo dõi vụ việc trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng.

Sau khi nhận được quyết định cử người tham gia tố tụng của Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước, tại giai đoạn tố tụng nào thì điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán thông báo trước về thời gian, địa điểm lấy lời khai, hỏi cung và thời gian, địa điểm tiến hành hoạt động điều tra khác theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự cho người thực hiện trợ giúp pháp lý. Các cơ quan tiến hành tố tụng tạo điều kiện thuận lợi cho người thực hiện trợ giúp pháp lý thực hiện các quyền và nghĩa vụ của người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự; xác nhận thời gian làm việc và cung cấp các văn bản tố tụng cho người thực hiện trợ giúp pháp lý theo đúng quy định của pháp luật; luôn bảo đảm cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi tham gia tố tụng thực hiện đầy đủ các quyền và nghĩa vụ của người bào chữa hoặc người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp theo quy định của pháp luật về tố tụng và pháp luật về trợ giúp pháp lý. Khi phát hiện có vi phạm, tùy từng trường hợp cụ thể, kiểm sát viên thực hiện quyền yêu cầu, đề nghị hoặc tham mưu lãnh đạo Viện kiểm sát kiến nghị, kháng nghị đối với cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng nhằm bảo đảm thực hiện tốt quyền được trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật.

Với vai trò là thành viên của Hội đồng Phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng ở Trung ương và địa phương, hằng năm, Viện kiểm sát các cấp luôn tích cực phối hợp với cơ quan soạn thảo ban hành kế hoạch phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, trong đó chú trọng công tác hướng dẫn, giải đáp những vướng mắc trong quá trình triển khai thực hiện Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC và tổ chức kiểm tra, đánh giá việc thực hiện Thông tư tại các cơ quan tiến hành tố tụng, cơ sở giam giữ tại một số tỉnh/thành. Bên cạnh đó, một số Viện kiểm sát phối hợp với các cơ quan liên quan ban hành quy chế phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý^[1], vừa góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng và trách nhiệm của người tiến hành tố tụng trong trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, vừa tăng cường việc trao đổi thông tin giữa Viện kiểm sát nhân dân các cấp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước và các chi nhánh của Trung tâm, bảo đảm việc trợ giúp pháp lý đạt hiệu quả.

1.4. Công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý

Viện kiểm sát nhân dân các cấp đã thực hiện nghiêm túc việc niêm yết công khai bảng thông tin về trợ giúp pháp lý do Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước cung cấp theo đúng quy định tại Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC. Cụ thể, Viện kiểm sát nhân dân các cấp đã phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước thực hiện niêm yết công khai bảng thông tin, hộp tin trợ giúp pháp lý tại 100% các trụ sở của Viện kiểm sát nhân dân; bảo đảm được đặt ở vị trí thuận lợi ngay tại sảnh ra vào của cơ quan, thuận tiện cho bị can, bị cáo, đương sự, người thuộc diện được trợ giúp pháp lý có thể xem, yêu cầu và được thực hiện quyền lợi hợp pháp của mình. Đồng thời, Viện kiểm sát nhân dân các cấp, đặc biệt là Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện (trước khi thực hiện chính quyền địa phương hai cấp) cũng tăng cường lồng ghép nội dung trợ giúp pháp lý trong các buổi tiếp công dân, xét xử lưu động có sự tham gia của trợ giúp viên pháp lý và hoạt động tuyên truyền pháp luật tại cơ sở như: Tuyên truyền, phổ biến pháp luật về trợ giúp pháp lý; giới thiệu, giải thích cho người dân hiểu rõ về quyền được trợ giúp pháp lý theo Luật Trợ giúp pháp lý; cấp phát miễn phí tờ gấp pháp luật, mẫu đơn yêu cầu trợ giúp pháp lý để Nhân dân tiếp cận khi cần thiết; thực hiện giải thích cho những đối tượng được trợ giúp pháp lý và người có liên quan khác hiểu rõ về quyền và lợi ích hợp pháp cho các đối tượng thuộc diện trợ giúp pháp lý.

Trong giai đoạn hiện nay, công tác chuyển đổi số được xác định là nhiệm vụ đột phá của ngành nên đã áp dụng hiệu quả ứng dụng công nghệ thông tin trong truyền thông về trợ giúp pháp lý. Cụ thể: Khai thác các nền tảng trực tuyến như trang thông tin điện tử của Viện kiểm sát nhân dân, nền tảng mạng xã hội uy tín để đăng tải tài liệu, video, hình ảnh về trợ giúp pháp lý; ứng dụng các phương tiện truyền thông hiện đại như đồ họa Infographic nhằm nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, tạo sự lan tỏa rộng rãi. Cụ thể, cơ quan báo chí của ngành Kiểm sát như Tạp chí Kiểm sát (nay là Viện Khoa học kiểm sát, trong đó có 02 kênh Tạp chí Kiểm sát in^[2] và Tạp chí điện tử Kiểm sát^[3]) và Báo Bảo vệ pháp luật^[4] đã đẩy mạnh công tác truyền thông về công tác trợ giúp pháp lý trên các ấn phẩm báo in, báo điện tử và truyền hình Kiểm sát nhân dân, trong đó tập trung tuyên truyền, phổ biến về Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, công tác triển khai Luật, những vướng mắc, bất cập từ thực tiễn và kết quả công tác trợ giúp pháp lý của ngành Kiểm sát; tập trung tuyên truyền nhiều tin bài liên quan đến trợ giúp pháp lý để các đơn vị trong toàn ngành và các độc giả có thêm nguồn thông tin tham khảo có giá trị. Ngoài ra, Viện kiểm sát nhân dân các địa phương cũng tích cực phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước và Đài phát thanh - truyền hình địa phương^[5] để xây dựng những bài phóng sự, tiểu phẩm nhằm đa dạng hóa cách tiếp cận thông tin về trợ giúp pháp lý để người dân có thêm thông tin tham khảo về nội dung này; đổi mới phương thức tuyên truyền để phù hợp với đặc điểm cụ thể từng địa phương^[6].

2. Thuận lợi, khó khăn và kiến nghị

Hoạt động trợ giúp pháp lý trong ngành Kiểm sát có những thuận lợi, có thể kể đến: Hệ thống pháp luật về trợ giúp pháp lý từng bước được hoàn thiện, tạo cơ sở cho tổ chức hoạt động ngày càng phát triển theo đúng tiêu chí lấy người được trợ giúp pháp lý làm trung tâm, giúp hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng đi vào nề nếp, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Công tác phối hợp với các cơ quan, ban, ngành về hoạt động trợ giúp pháp lý được triển khai cơ bản có hiệu quả, nhất là công tác phối hợp trong hoạt động tố tụng bảo đảm người thuộc diện được trợ giúp pháp lý biết và sử dụng dịch vụ kịp thời ngay tại giai đoạn đầu của quá trình tố tụng hình sự, góp phần bảo vệ có hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của họ, hạn chế bỏ sót đối tượng thuộc diện được trợ giúp pháp lý.

Bên cạnh đó, ngành Kiểm sát cũng gặp phải một số khó khăn trong thực hiện công tác trợ giúp pháp lý, cụ thể: Một bộ phận lớn người nghèo sống ở vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số có trình độ học vấn thấp, một số người không biết chữ nên phần nào ảnh hưởng đến công tác tuyên truyền và nhận thức về pháp luật. Trong quá trình thực hiện hoạt động tố tụng, một số cơ quan tư pháp chưa thống nhất cách hiểu, trình tự thực hiện và nội dung của việc giải thích, thông báo, thông tin về trợ giúp pháp lý.

Do đó, để nâng cao hiệu quả trợ giúp pháp lý trong ngành Kiểm sát, cần tiếp tục đổi mới, đẩy mạnh công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý; bố trí thêm các bảng thông tin trợ giúp pháp lý tại Công an các xã và một số địa phương có điều kiện đi lại khó khăn, hạn chế trong việc tiếp xúc với các kiến thức pháp luật. Trên cơ sở kế hoạch trợ giúp pháp lý của ngành Kiểm sát, các địa phương chủ động ban hành kế hoạch chi tiết về trợ giúp pháp lý, phù hợp với điều kiện cụ thể của từng địa phương, trong đó chú trọng nhu cầu trợ giúp pháp lý và các yếu tố đặc thù của từng vùng (như quy mô về dân số, vùng sâu, vùng xa, người nghèo, người dân tộc...) để triển khai thực hiện. Đồng thời, tiếp tục tổ chức tập huấn theo định kỳ tại các địa phương và cần mở rộng quy mô để tạo nhận thức chung và áp dụng pháp luật được thống nhất.

Ảnh: Internet