Từ khóa: Chuyển đổi số; chính quyền địa phương hai cấp; phân quyền, phân cấp.
Đặt vấn đề
Việc chuyển đổi mô hình tổ chức chính quyền địa phương từ ba cấp sang hai cấp đặt ra nhiều vấn đề pháp lý và thực tiễn cần giải quyết, đặc biệt là việc phân quyền, phân cấp giữa các cấp chính quyền. Những thay đổi này không chỉ tác động làm thay đổi cơ cấu tổ chức chính quyền địa phương, mà còn ảnh hưởng sâu, rộng đến hiệu quả giải quyết thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công phục vụ người dân, doanh nghiệp.
Ở Việt Nam, việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp là chủ trương xuyên suốt của Đảng, Nhà nước đã được Hiến pháp năm 2013 quy định, cụ thể hóa trong các văn bản quy phạm pháp luật. Điều này, giúp các địa phương từng bước nâng cao tính chủ động trong quản lý, sử dụng các nguồn lực ở địa phương; phù hợp hơn với đặc điểm kinh tế - xã hội địa phương, phù hợp với phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”[1], góp phần phục vụ người dân, doanh nghiệp ngày càng tốt hơn. Tuy nhiên, “việc phân quyền, phân cấp hiện nay chưa triệt để, thủ tục hành chính còn rườm rà, trách nhiệm chưa rõ ràng, chưa gắn với việc thay đổi đồng bộ chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền và các hoạt động của các cấp chính quyền, gây ách tắc trong công việc, làm giảm hiệu quả điều hành, quản lý”[2]. Bối cảnh mới đặt ra cho các địa phương nhiều vấn đề cần quan tâm giải quyết như: Làm thế nào để bảo đảm tính thống nhất, thông suốt trong quản lý nhà nước, đồng thời, phát huy được tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của chính quyền địa phương; cách thức phân quyền, phân cấp, phân công nhiệm vụ, thẩm quyền giữa các cấp chính quyền được thiết kế lại như thế nào để phù hợp, để vận hành hiệu quả chính quyền địa phương hai cấp, gắn với chuyển đổi số.
1. Khái quát về phân quyền, phân cấp trong quản lý nhà nước
Phân quyền, phân cấp đã trở thành xu thế tất yếu trong hoạt động quản lý nhà nước, là một trong những nội dung cơ bản của tổ chức thực hiện quản lý nhà nước ở các quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, “Sự khác nhau trong các quan niệm về phân quyền, phân cấp trong giới nghiên cứu luật học càng cho thấy tính phức tạp của các khái niệm này. Tình trạng "lẫn lộn" về phương diện khái niệm với các hệ quả: Không phân biệt rõ ràng nội hàm, phạm vi của khái niệm phân quyền và phân cấp dẫn đến các quy định pháp luật về phân quyền, phân cấp thiếu tính mạch lạc, chung chung, khó vận dụng trong thực tiễn”[3].
Phân quyền theo cách hiểu chung nhất là “phân cho một tập thể hay một đơn vị hành chính - lãnh thổ tự quản lý, có tư cách pháp nhân, có những quyền hạn và những nguồn lực nhất định, dưới sự kiểm tra của Nhà nước”[4]. Hiện, phân quyền được chia thành phân quyền ngang và phân quyền dọc. Theo đó, phân quyền ngang là sự phân quyền giữa các cơ quan nhà nước theo chiều ngang trong thực hiện quyền lực nhà nước, chia cho các cơ quan nắm giữ. Ở Việt Nam, sự phân quyền theo chiều ngang là sự “phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong bộ máy nhà nước trong thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp”, bảo đảm sự thống nhất của quyền lực nhà nước. Phân quyền dọc là việc phân quyền giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương, “là cách phân chia quyền lực và trách nhiệm giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương”[5]. Phân quyền về bản chất là “sự phân định quyền hạn giữa các cấp chính quyền, giữa trung ương và địa phương, giữa các cấp chính quyền địa phương trong việc thực hiện quyền lực thống nhất của Nhân dân. Hiểu theo nghĩa đơn giản, phân quyền trong mối quan hệ này là sự phân định quyền theo quan hệ dọc”[6]. Trên thế giới, phân quyền theo chiều dọc còn gọi là phân quyền theo lãnh thổ, theo đó, “phân quyền theo cấp lãnh thổ là nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực, theo đó, Nhà nước trung ương chuyển giao (thông qua Hiến pháp và luật) cho các hội đồng dân biểu địa phương những quyền hạn độc lập và toàn vẹn (bao gồm cả phương tiện vật chất, tài chính, nhân sự...), trong phạm vi đó để thực hiện một cách chủ động, độc lập và tự chịu trách nhiệm”[7]. Ở Việt Nam, phân quyền dọc là việc Quốc hội (cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) bằng Hiến pháp và pháp luật (luật, bộ luật, nghị quyết của Quốc hội) giao cho các cấp chính quyền thực hiện một phạm vi công việc nhất định theo cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm.
Phân cấp được hiểu “là việc phân công chức năng, phân định nhiệm vụ, quyền hạn cho từng cấp hành chính”, “… là việc cấp trên chuyển giao những nhiệm vụ, quyền hạn do mình nắm giữ cho cấp dưới”[8]. Do đó, phân cấp là “sự phân định thẩm quyền, trách nhiệm giữa các cấp chính quyền trên cơ sở bảo đảm sự phù hợp giữa chức năng, nhiệm vụ với năng lực và điều kiện thực tế của từng cấp nhằm tăng cường chất lượng, hiệu lực và hiệu quả của hoạt động quản lý nhà nước. Ở đây tồn tại tính thứ bậc hành chính giữa các đơn vị hành chính - lãnh thổ”[9]. Thực chất, phân cấp quản lý nhà nước được hiểu là phân cấp quản lý hành chính nhà nước hay phân cấp hành chính và được hiểu là “chuyển giao nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan quản lý nhà nước cấp trên cho cơ quan quản lý nhà nước cấp dưới thực hiện thường xuyên, lâu dài, ổn định trên cơ sở pháp luật... thực chất của phân cấp quản lý hành chính là xác định lại sự phân chia thẩm quyền theo các cấp hành chính phù hợp với yêu cầu của tình hình mới”[10]. Bản chất của phân cấp là sự phân công hợp lý thẩm quyền quản lý giữa các cấp chính quyền nhà nước cho phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và đặc điểm để thực thi hiệu lực, hiệu quả quyền lực nhà nước. Vì vậy, vấn đề quan trọng của phân cấp phải xác định rõ thẩm quyền của mỗi cấp chính quyền và chuyển giao phù hợp thẩm quyền của cấp trên cho cấp dưới bằng các quyết định cụ thể để nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước.
Ở Việt Nam, phân quyền và phân cấp là hai hình thức cơ bản để xác định thẩm quyền của các cấp chính quyền địa phương, được thể hiện rõ trong Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2025.
2. Tính tất yếu của việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp của chính quyền địa phương hai cấp trong bối cảnh hiện nay
Trong bối cảnh hiện nay, việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã không chỉ là lựa chọn chính sách mang tính cải cách, mà là yêu cầu tất yếu, khách quan phù hợp với xu thế phát triển và xu hướng quản trị hiện đại của đất nước. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện mô hình chính quyền địa phương, đặc biệt, khi “kết thúc hoạt động của đơn vị hành chính cấp huyện”[11], cũng như trong bối cảnh mở rộng không gian địa giới hành chính, việc phân quyền, phân cấp giữa chính quyền hai cấp càng trở nên cấp thiết.
Thứ nhất, việc hợp nhất các tỉnh, thành phố đặt ra yêu cầu cấp thiết của việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp trong quản lý nhà nước của chính quyền địa phương hai cấp.
Thực hiện chủ trương về sáp nhập đơn vị hành chính, Việt Nam tiến hành sắp xếp 63 đơn vị hành chính cấp tỉnh thành 34 đơn vị hành chính cấp tỉnh (gồm 06 thành phố trực thuộc trung ương và 28 tỉnh)[12] với diện tích và quy mô dân số lớn hơn rất nhiều so với trước đây. Trong bối cảnh đó, yêu cầu phân quyền, phân cấp mạnh mẽ và hợp lý giữa hai cấp chính quyền địa phương trở nên cấp thiết nhằm bảo đảm bộ máy hành chính vận hành hiệu quả, giải quyết kịp thời, linh hoạt các vấn đề phát sinh trong quản lý nhà nước, phát triển hạ tầng, môi trường, an sinh xã hội...; tạo điều kiện cho các địa phương, nhất là các xã, phường phát huy tính tự chủ, năng động, sáng tạo phù hợp với đặc thù từng khu vực sau sắp xếp.
Sự thay đổi về cấu trúc đơn vị hành chính đặt ra nhiều vấn đề cấp thiết trong tổ chức bộ máy, đặc biệt là thiết kế lại cơ chế phân quyền, phân cấp phù hợp với mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Sau khi hợp nhất các tỉnh, thành phố sẽ hình thành các tỉnh, thành phố mới, song hành quá trình sắp xếp, hợp nhất các đơn vị hành chính là quá trình tinh gọn tổ chức bộ máy hành chính nhà nước. Đây vừa là cơ hội cũng là thách thức rất lớn đối với các địa phương sau sắp xếp. Nếu việc thực hiện phân quyền, phân cấp được thực hiện khoa học, hiệu quả thì chính quyền hai cấp sẽ hoạt động hiệu lực, hiệu quả, phục vụ người dân, doanh nghiệp ngày càng tốt hơn. Nếu thiếu cơ chế phân quyền, phân cấp phù hợp, các đơn vị hành chính mới nhất là các siêu đô thị có nguy cơ đối mặt với tình trạng trì trệ trong quản lý, ùn tắc trong giải quyết thủ tục hành chính và không phát huy hết tiềm năng phát triển sau sắp xếp.
Thứ hai, bối cảnh kỷ nguyên số, kỷ nguyên vươn mình đặt ra yêu cầu đẩy mạnh phân quyền, phân cấp để các cơ quan nhà nước phụng sự người dân, doanh nghiệp ngày càng tốt hơn.
Trong kỷ nguyên số, người dân, doanh nghiệp có kỳ vọng ngày càng cao về việc tiếp cận dịch vụ công qua các nền tảng số, đồng thời, mong muốn được giải quyết thủ tục hành chính nhanh chóng và tiện lợi. Việc thực hiện chuyển đổi số tạo cơ hội để các cơ quan nhà nước phát triển các dịch vụ công trực tuyến, giúp người dân, doanh nghiệp tiếp cận nhanh chóng và dễ dàng với các dịch vụ cần thiết mà không cần phải gặp mặt trực tiếp với đội ngũ công chức của các cơ quan hành chính nhà nước. Các nền tảng trực tuyến như Cổng dịch vụ công quốc gia, các ứng dụng di động... giúp cải thiện trải nghiệm của người dân và giảm sự "phiền hà" trong quá trình giải quyết thủ tục hành chính. Tuy nhiên, để thực hiện được điều này, các quy định về phân quyền, phân cấp cần phải được sửa đổi, đồng bộ và rõ ràng. Điều này giúp các cơ quan hành chính nhà nước có thể triển khai hiệu quả các công nghệ mới vào giải quyết thủ tục hành chính, từ đó, nâng cao sự minh bạch và giảm thiểu các thủ tục rườm rà, tăng cường sự tiện lợi cho người dân, doanh nghiệp.
Chuyển đổi số là giải pháp để đáp ứng những kỳ vọng này và xây dựng niềm tin với người dân và doanh nghiệp trong kỷ nguyên vươn mình. Bởi lẽ, chuyển đổi số là giải pháp quan trọng để đổi mới phương thức quản trị, điều hành nhằm thay đổi toàn diện, sâu, rộng các hoạt động kinh tế - xã hội hướng đến sự phát triển hiện đại, bền vững. Trong kỷ nguyên số, tốc độ xử lý và hiệu quả giải quyết thủ tục hành chính là điều quan trọng mà người dân, doanh nghiệp quan tâm, người dân và doanh nghiệp không chấp nhận những thủ tục hành chính rườm rà, thời gian giải quyết kéo dài. Vì vậy, việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp, đặc biệt trong giải quyết thủ tục hành chính, sẽ thúc đẩy đổi mới quản trị quốc gia và địa phương, đáp ứng yêu cầu phục vụ người dân và doanh nghiệp ngày một tốt hơn.
Bước vào kỷ nguyên phát triển mới, cả nước đang nỗ lực vươn mình mạnh mẽ để hội nhập sâu, rộng, phát triển bền vững và nâng cao chất lượng sống của người dân, yêu cầu cấp bách đặt ra đối với bộ máy nhà nước là “tinh - gọn - mạnh - hiệu lực - hiệu năng - hiệu quả” và thực sự lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm phục vụ. Trong bối cảnh đó, việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp giữa các cấp chính quyền không chỉ là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước mà còn là đòi hỏi thực tiễn nhằm giải phóng nguồn lực, tạo điều kiện cho các địa phương phát huy tính năng động, sáng tạo và tự chủ trong quản lý, điều hành.
Thứ ba, mô hình chính quyền địa phương hai cấp đặt ra yêu cầu phải sửa đổi các quy định về phân quyền, phân cấp để tổ chức bộ máy chính quyền địa phương vận hành hiệu lực, hiệu quả.
Trên cơ sở đề xuất của Bộ Chính trị, Ban Bí thư theo Kết luận số 126-KL/TW ngày 14/02/2025 về một số nội dung, nhiệm vụ tiếp tục sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị năm 2025 và Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/02/2025 về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, Hội nghị lần thứ 11 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã quyết định “kết thúc hoạt động của đơn vị hành chính cấp huyện từ ngày 01/7/2025”[13]. Như vậy, thời gian tới, sẽ tiến hành tổ chức các đơn vị hành chính thành hai cấp, cấp tỉnh và cấp xã và chính quyền địa phương cũng sẽ được tổ chức tương ứng với chủ trương này: “Về tổ chức bộ máy chính quyền địa phương 2 cấp: (1) Đồng ý chủ trương tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp: Cấp tỉnh (tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương), cấp xã (xã, phường, đặc khu trực thuộc tỉnh, thành phố)”[14]. Việc bỏ cấp huyện và sắp xếp các đơn vị hành chính không chỉ làm thay đổi địa giới hành chính, thay đổi cơ cấu tổ chức của chính quyền địa phương, mà còn tạo đột phá rất lớn trong phát triển.
Trước đây, việc phân quyền, phân cấp ở Việt Nam đã được đề ra từ rất lâu với những nội dung và mức độ khác nhau. Hiến pháp năm 2013 cũng như Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2025 (Điều 12 và Điều 13) đã có quy định về phân quyền, phân cấp trong quản lý nhà nước nói chung. Tuy nhiên, quy định này chỉ phù hợp khi các đơn vị hành chính chưa sáp nhập, bộ máy chính quyền địa phương chưa sắp xếp tinh gọn. Bỏ đơn vị cấp huyện giúp loại bỏ cấp hành chính trung gian tạo ra mối quan hệ trực tiếp giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã, giúp giảm bớt tầng nấc quản lý nhưng cũng đặt ra thách thức về khả năng bao quát của chính quyền cấp tỉnh. Bên cạnh đó, việc sắp xếp đơn vị hành chính giúp giảm số lượng đơn vị hành chính, tối ưu hóa nguồn lực và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, chất lượng phục vụ người dân và doanh nghiệp. Tuy nhiên, điều này cũng dẫn đến việc gia tăng quy mô địa bàn quản lý, đòi hỏi các giải pháp mới để bảo đảm việc cung ứng dịch vụ hành chính công, giải quyết các thủ tục hành chính không bị gián đoạn. Do đó, những thay đổi này đòi hỏi cần phải điều chỉnh lại thẩm quyền, nhất là thẩm quyền trong giải quyết thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công để tránh sự chồng chéo, mất thời gian và giảm hiệu quả công việc. Việc phân quyền, phân cấp cần được xác định lại một cách rõ ràng, bảo đảm phân công công việc hợp lý giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã.
3. Một số kiến nghị
Trong bối cảnh bỏ đơn vị hành chính cấp huyện và tiếp tục sắp xếp các đơn vị hành chính, để bảo đảm chính quyền địa phương hai cấp vận hành hiệu lực, hiệu quả, thích ứng với yêu cầu quản trị hiện đại, nghiên cứu này đề xuất một số kiến nghị sau:
Thứ nhất, tiếp tục quán triệt thống nhất nhận thức trong việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp đáp ứng yêu cầu tổ chức bộ máy chính quyền địa phương hai cấp và định vị đúng vị trí, vai trò chính quyền cấp xã.
Các địa phương trên cả nước cũng tích cực thực hiện sắp xếp bỏ đơn vị hành chính cấp huyện và sáp nhập một số đơn vị hành chính, tinh gọn bộ máy và đây cũng là thời điểm chín muồi để thực hiện chủ trương đúng đắn này. Đẩy mạnh phân quyền, phân cấp không phải là buông lỏng quản lý hay giảm vai trò của chính quyền cấp tỉnh, mà là tái cấu trúc thẩm quyền để chính quyền hai cấp vận hành hiệu quả hơn. Đây là yêu cầu tất yếu của cải cách hành chính, tổ chức bộ máy hiện đại và xu thế chung của quản trị đô thị trong kỷ nguyên số. Do đó, phải đẩy mạnh tuyên truyền, thống nhất nhận thức về sự cần thiết phải đẩy mạnh việc phân quyền, phân cấp để tăng hiệu quả phục vụ người dân, doanh nghiệp. Từ đó, cán bộ, công chức nâng cao ý thức về tư duy phục vụ, tư duy chủ động và trách nhiệm cá nhân trong hệ thống quản lý được phân quyền, phân cấp. Việc quán triệt thống nhất và nâng cao nhận thức về phân quyền, phân cấp trong bối cảnh chuyển đổi số sẽ là nền tảng vững chắc để thúc đẩy các cải cách hành chính lâu dài, đặc biệt, khi thực hiện việc sắp xếp lại đơn vị hành chính. Đây không đơn giản là vấn đề tinh gọn bộ máy nhà nước, cắt giảm thủ tục hành chính mà còn là vấn đề nâng cao tính chuyên nghiệp và hiệu quả của hệ thống hành chính, đáp ứng nhu cầu của người dân và doanh nghiệp trong thời đại số. Do đó, thống nhất, nâng cao nhận thức trong việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp gắn với chuyển đổi số, đáp ứng yêu cầu sắp xếp bỏ đơn vị hành chính cấp huyện và sáp nhập một số đơn vị hành chính cấp tỉnh, tinh gọn bộ máy là điều cần thiết.
Thực tế cho thấy, việc không tổ chức đơn vị hành chính cấp huyện, sáp nhập các đơn vị cấp tỉnh, cấp xã đặt ra nhu cầu định vị lại vị trí, chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền cho cấp xã trong hệ thống chính quyền địa phương. Ở Việt Nam, từ rất sớm, cấp xã đã được xác định vị trí quan trọng: “Cấp xã làm được việc thì mọi công việc đều xong xuôi”[15]. Chỉ dẫn sâu sắc và quý giá của Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp tục soi sáng “cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy”, giúp việc định vị lại đúng vị thế, chức năng của cấp xã. Do đó, việc định vị lại vị trí của chính quyền cấp xã là thực sự cần thiết. Mặc dù, đây là nhiệm vụ khó khăn nhưng cần thực hiện để hướng tới nền quản trị địa phương hiện đại, bám sát nhu cầu của đời sống xã hội, gia tăng khả năng linh hoạt đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của người dân, doanh nghiệp. Bối cảnh kỷ nguyên số hiện nay, nhờ nền tảng công nghệ số, Chính phủ có thể kết nối đến tận cấp xã. Chính điều này đặt ra yêu cầu phải định vị đúng và đầy đủ về vị trí, vai trò của chính quyền cấp xã.
Thứ hai, tiếp tục phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã khi thiết lập chính quyền địa phương hai cấp.
Cải cách hành chính là một trong những mục tiêu quan trọng trong chiến lược phát triển quốc gia trong bất kỳ giai đoạn lịch sử nào. Để đạt được các mục tiêu điều hành, cần có hệ thống tổ chức bộ máy rõ ràng, phân định thẩm quyền và trách nhiệm hợp lý. Điều này sẽ giúp triển khai các chính sách cải cách hành chính dễ dàng hơn, đồng thời, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện các chính sách liên quan đến người dân, doanh nghiệp. Khi chỉ còn đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp xã, việc phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm giữa các cấp chính quyền giúp tránh tình trạng chồng chéo trong công việc. Nếu không có sự phân định rõ ràng, chính quyền cấp tỉnh có thể bị quá tải với công việc, trong khi chính quyền cấp xã lại không đủ thẩm quyền được giao để giải quyết, dẫn đến sự chậm trễ trong giải quyết các thủ tục hành chính và làm giảm hiệu quả quản lý, sự hài lòng của Nhân dân. Cả chính quyền cấp tỉnh và cấp xã đều có vai trò quan trọng trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến người dân, doanh nghiệp. Nếu như cấp tỉnh có vai trò quan trọng trong hoạch định chính sách quản lý, giám sát và bảo đảm các chính sách được thực thi thì cấp xã là cấp "gần gũi" với người dân và hiểu rõ nhu cầu cần giải quyết của người dân. Về lý luận và thực tiễn, khi thẩm quyền được phân định rõ ràng, mỗi cấp chính quyền có thể tập trung vào nhiệm vụ của mình, từ đó, cải thiện chất lượng dịch vụ công cho người dân và doanh nghiệp. Do đó, khi thẩm quyền và trách nhiệm của chính quyền hai cấp được phân định rõ sẽ giúp tăng cường tính minh bạch trong công tác điều hành và tạo điều kiện cho người dân và doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận các dịch vụ công, đồng thời, nâng cao trách nhiệm của từng cấp chính quyền.
Do đó, quá trình phân định thẩm quyền cần lưu ý một số vấn đề như: Phân định theo hướng “cấp nào sát cơ sở, sát Nhân dân nhất thì giao cấp đó giải quyết”[16]; xác lập cơ chế phân quyền theo từng nhóm lĩnh vực cụ thể; gắn thẩm quyền của từng cấp chính quyền với trách nhiệm giải trình và cơ chế giám sát đa chiều; bảo đảm đồng bộ giữa phân quyền, phân cấp và điều kiện thực hiện. Việc tiếp tục phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm giữa chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã là điều kiện tiên quyết để mô hình chính quyền hai cấp phát huy hiệu quả. Phân định thẩm quyền không chỉ đơn thuần là chia việc, mà còn là xây dựng hệ thống thẩm quyền được minh định rõ ràng để quản trị hiện đại, minh bạch, linh hoạt các vấn đề của địa phương, gắn kết giữa phân quyền với năng lực thực hiện, trách nhiệm giải trình và kiểm soát quyền lực.
Thứ ba, sửa đổi các quy định về thẩm quyền, nhất là thẩm quyền giải quyết thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công theo hướng phân quyền, phân cấp cho cấp xã là mặc định, trừ trường hợp có lý do hợp lý để giữ lại thẩm quyền cho cấp tỉnh.
Mặc dù đã có quy định về phân quyền, phân cấp trong quản lý nhà nước nói chung, trong giải quyết thủ tục hành chính nói riêng nhưng các quy định này được ban hành trong bối cảnh tổ chức các đơn vị hành chính ở Việt Nam vẫn có các đơn vị hành chính cấp huyện và các đơn vị này có chính quyền cấp huyện. Tuy nhiên, bối cảnh mới, khi bỏ các đơn vị hành chính cấp huyện, sáp nhập các đơn vị hành chính thì các quy định này cần được rà soát và sửa đổi phù hợp. Mô hình chính quyền hai cấp sẽ không chỉ làm thay đổi cơ cấu tổ chức mà còn làm thay đổi nhiều vấn đề, đặc biệt là thẩm quyền và quy trình làm việc, giải quyết công việc. Các quy định cũ có thể không còn phù hợp khi chỉ còn cấp tỉnh và cấp xã. Sự thay đổi này đòi hỏi phải điều chỉnh thẩm quyền, trách nhiệm và các quy trình giải quyết thủ tục hành chính để phù hợp với mô hình mới, giúp các cơ quan chính quyền địa phương thực hiện nhiệm vụ của mình một cách hiệu quả hơn. Do đó, rà soát và sửa đổi các quy định hiện hành là thực sự cần thiết để bảo đảm sự đồng bộ giữa các cấp chính quyền. Hiện, đa số các luật, văn bản quy phạm pháp luật khác đều phân định rất rõ thẩm quyền của ba cấp chính quyền địa phương. Mô hình chính quyền hai cấp sẽ làm giảm bớt cấp trung gian (cấp huyện). Điều này đòi hỏi cần phải sửa đổi các quy định pháp lý liên quan đến phân quyền, phân cấp, bảo đảm mỗi cấp chính quyền có thể thực hiện nhiệm vụ một cách chủ động và linh hoạt. Cần phải xác định rõ trách nhiệm của chính quyền cấp tỉnh trong việc xây dựng chính sách, giám sát thực hiện chính sách, đồng thời, quy định rõ vai trò của chính quyền cấp xã trong việc thực thi các chính sách, phục vụ trực tiếp người dân, doanh nghiệp.
Khi thực hiện mô hình chính quyền hai cấp, chính quyền cấp xã sẽ đảm nhận vai trò quan trọng trong việc giải quyết các thủ tục hành chính và thực thi chính sách. Việc rà soát và sửa đổi các quy định sẽ giúp tăng cường năng lực cho chính quyền cấp xã, bảo đảm các quy trình, thủ tục hành chính phù hợp với thực tế và khả năng của các đơn vị hành chính cấp xã, đồng thời, tạo sự thống nhất, đồng bộ về thẩm quyền, trách nhiệm của từng cấp chính quyền. Do đó, bối cảnh hiện nay, song song quá trình sắp xếp các đơn vị hành chính, cần tiến hành rà soát các quy định về phân quyền, phân cấp trong quản lý nhà nước nói chung, trong giải quyết thủ tục hành chính nói riêng để tiến hành sửa đổi, bổ sung, đặc biệt, cần lưu ý bổ sung quy định thẩm quyền của chính quyền cấp xã trong giải quyết các thủ tục hành chính.
Bên cạnh đó, khi chỉ còn cấp tỉnh và cấp xã, các quy định về giải quyết thủ tục hành chính cần được rà soát để loại bỏ những quy trình phức tạp, giảm sự chồng chéo và cải thiện tính minh bạch trong giải quyết công việc. Việc sửa đổi các quy định sẽ tạo ra hệ thống thủ tục hành chính tinh gọn hơn, giúp giảm bớt thủ tục, giấy tờ, giúp cung ứng dịch vụ công nhanh chóng và chính xác hơn cho người dân, doanh nghiệp. Do đó, cần tiến hành rà soát, sửa đổi quy định theo hướng phân quyền, phân cấp cho cấp xã là mặc định, trừ khi có lý do hợp lý để giữ lại thẩm quyền ở cấp tỉnh, ví dụ, các thủ tục hành chính trong các lĩnh vực hộ tịch, chứng thực, giấy phép xây dựng, giấy phép kinh doanh hộ cá thể, cấp giấy xác nhận... cần được giao toàn diện cho cấp xã xử lý, cấp tỉnh chỉ nên tập trung vào các thủ tục có tính chuyên môn cao, liên ngành hoặc ảnh hưởng đến nhiều địa bàn...
Thứ tư, tiếp tục đẩy mạnh chuyển đổi số trong hoạt động của các cơ quan nhà nước, nhất là chính quyền cấp xã.
Chính quyền cấp xã đóng vai trò quan trọng trong việc phục vụ người dân, doanh nghiệp, vai trò này càng đặc biệt trong bối cảnh chính quyền địa phương hai cấp. Nếu được phân quyền, phân cấp hợp lý, chính quyền cấp xã sẽ có thể dễ dàng áp dụng các công nghệ mới, đẩy mạnh thực hiện dịch vụ công trực tuyến, đồng thời, trực tiếp kết nối với các hệ thống quản lý hành chính cấp tỉnh và quốc gia. Khi chính quyền cấp xã được đẩy mạnh phân quyền, phân cấp sẽ có điều kiện đẩy mạnh chuyển đổi số giải quyết các thủ tục hành chính, qua đó, rút ngắn thời gian xử lý các hồ sơ, người dân không cần phải chờ đợi lâu, điều này giúp cải thiện chất lượng dịch vụ công và làm tăng sự hài lòng của người dân, giúp tăng cường hiệu quả quản lý hành chính nhà nước tại cơ sở. Việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp cho chính quyền cấp xã sẽ giúp chính quyền cấp xã có đủ điều kiện để đẩy mạnh thực hiện chuyển đổi số, chủ động hơn trong việc phục vụ người dân, doanh nghiệp.
Để chính quyền cấp xã có thể đẩy mạnh thực hiện chuyển đổi số trong hoạt động phục vụ người dân và doanh nghiệp, thời gian tới, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế về chuyển đổi số trong cơ quan nhà nước, hướng trọng tâm các quy định vào hoạt động của chính quyền cấp xã; quan tâm bố trí kinh phí thỏa đáng cho chính quyền cấp xã thực hiện chuyển đổi số. Đồng thời, nếu chủ trương cấp xã được thành lập Trung tâm phục vụ hành chính công được thông qua, cần đẩy mạnh thực hiện chuyển đổi số của chính quyền cấp xã gắn với chuyển đổi số hoạt động của Trung tâm phục vụ hành chính công cấp xã. Bên cạnh đó, phải không ngừng nâng cao năng lực số và đẩy mạnh xây dựng và phát triển văn hóa số, văn hóa đổi mới sáng tạo cho đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã, nhất là đội ngũ cán bộ, công chức lãnh đạo, quản lý của chính quyền cấp xã và đội ngũ công chức trực tiếp giải quyết thủ tục hành chính cho người dân, doanh nghiệp.
Thứ năm, tiếp tục thiết lập cơ chế giám sát, kiểm tra và xử lý hiệu quả các phản ánh, kiến nghị của người dân khi thực hiện phân quyền, phân cấp trong mô hình chính quyền hai cấp.
Khi thực hiện phân quyền, phân cấp, đặc biệt là việc chuyển sang mô hình chính quyền địa phương hai cấp, việc thiết lập cơ chế giám sát, kiểm tra, xử lý phản ánh của người dân và doanh nghiệp là cực kỳ quan trọng. Điều này giúp bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả, đồng thời, tăng cường niềm tin của người dân và doanh nghiệp vào hoạt động của chính quyền địa phương. Do đó, cần đẩy mạnh việc thực hiện giám sát cộng đồng tại cấp xã, kết hợp với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức đoàn thể để thường xuyên theo dõi, giám sát và góp ý về hoạt động chính quyền cấp xã. Bên cạnh đó, chính quyền cấp tỉnh phải đẩy mạnh kiểm tra, giám sát thông qua thành lập các đoàn kiểm tra hoặc đoàn thanh tra đột xuất các hoạt động của chính quyền cấp xã, đặc biệt, trong việc giải quyết thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công, để kịp thời chấn chỉnh, xử lý những vấn đề bất cập phát sinh trong thực hiện thẩm quyền được phân quyền, phân cấp.
Kết luận
Trong bối cảnh xây dựng chính quyền địa phương hai cấp và chuyển đổi số mạnh mẽ trong hoạt động công vụ, việc đẩy mạnh phân quyền, phân cấp, đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước của thời đại số là nội dung quan trọng. Việc phân quyền, phân cấp của chính quyền địa phương hai cấp tạo ra cơ hội để tăng cường tính chủ động, linh hoạt trong quản lý, điều hành của chính quyền cấp tỉnh và chính quyền cấp xã, tạo cơ chế làm việc hiệu quả, bảo đảm sự phản hồi kịp thời và nhanh chóng của chính quyền địa phương đối với các vấn đề phát sinh liên quan đến người dân và doanh nghiệp, qua đó, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của các địa phương.
Thực hiện tốt việc phân quyền, phân cấp không chỉ giúp các địa phương hoàn thiện cơ chế quản lý sau sắp xếp mà còn nâng cao hiệu quả giải quyết thủ tục hành chính, cung cấp dịch vụ công phục vụ người dân và doanh nghiệp, hướng tới chính quyền minh bạch, chuyên nghiệp và phục vụ người dân tốt nhất. Qua đó, đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và cả nước, đưa địa phương, đất nước vững bước tiến vào kỷ nguyên vươn mình. Việc phân quyền, phân cấp cần gắn với thực hiện tốt cơ chế giám sát, kiểm tra, gắn với chuyển đổi số để bảo đảm hiệu quả của việc phân quyền, phân cấp.
ThS. Nguyễn Đặng Phương Truyền
Khoa Lãnh đạo học và Hành chính công, Học viện Chính trị khu vực II
(Ảnh: Internet)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đỗ Ngọc Tú (2020), “Phân cấp, phân quyền và cải cách hành chính ở Việt Nam”, Tạp chí Tổ chức nhà nước, số 5/2020.
2. GS.TS. Tô Lâm, “Chuyển đổi số - động lực quan trọng phát triển lực lượng sản xuất, hoàn thiện quan hệ sản xuất đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới”, Tạp chí Cộng sản (điện tử), https://www.tapchicongsan.org.vn/media-story/-/asset_publisher/V8hhp4dK31Gf/content/chuyen-doi-so-dong-luc-quan-trong-phat-trien-luc-luong-san-xuat-hoan-thien-quan-he-san-xuat-dua-dat-nuoc-buoc-vao-ky-nguyen-moi, truy cập ngày 24/4/2025.
3. GS.TS. Tô Lâm, “Tinh - gọn - mạnh - hiệu năng - hiệu lực - hiệu quả”, Tạp chí Cộng sản (điện tử), https://www.tapchicongsan.org.vn/media-story/-/asset_publisher/V8hhp4dK31Gf/content/tinh-gon-manh-hieu-nang-hieu-luc-hieu-qua, truy cập ngày 24/4/2025.
4. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011.
5. Lê Minh Thông, Hoàng Văn Đông (2024), “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về phân cấp, phân quyền trong bộ máy nhà nước ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Quản lý nhà nước (điện tử), https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/06/04/mot-so-van-de-ly-luan-va-thuc-tien-ve-phan-cap-phan-quyen-trong-bo-may-nha-nuoc-o-viet-nam-hien-nay/, truy cập ngày 24/4/2025.
6. Nguyễn Cửu Việt (2010), “Khái niệm tập quyền, tản quyền và phân quyền”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học, tập 26, số 4/2010.
7. Phạm Hồng Thái (2011), “Phân quyền và phân cấp trong quản lý nhà nước - Một số khía cạnh lý luận - thực tiễn và pháp lý”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học, số 27/2011.
8. Trần Thị Kim Anh (2024), “Tiếp tục hoàn thiện pháp luật về phân quyền, phân cấp giữa trung ương và chính quyền địa phương ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Lý luận chính trị, tháng 5/2024.
9. Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (2006), “Từ điển Luật học”, Nxb. Từ điển Bách Khoa - Nxb. Tư pháp, Hà Nội.
[1] GS.TS. Tô Lâm, “Tinh - gọn - mạnh - hiệu năng - hiệu lực - hiệu quả”, Tạp chí Cộng sản (điện tử), https://www.tapchicongsan.org.vn/media-story/-/asset_publisher/V8hhp4dK31Gf/content/tinh-gon-manh-hieu-nang-hieu-luc-hieu-qua, truy cập ngày 24/4/2025.
[2] Quyết định số 759/QĐ-TTg ngày 14/4/2025 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 02 cấp.
[3] Lê Minh Thông, Hoàng Văn Đông (2024), “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về phân cấp, phân quyền trong bộ máy nhà nước ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Quản lý nhà nước (điện tử), https://www.quanlynhanuoc.vn/2024/06/04/mot-so-van-de-ly-luan-va-thuc-tien-ve-phan-cap-phan-quyen-trong-bo-may-nha-nuoc-o-viet-nam-hien-nay/, tháng 6/2024, truy cập ngày 24/4/2025.
[4] Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (2006), “Từ điển luật học”, Nxb. Từ điển Bách Khoa - Nxb. Tư pháp, Hà Nội, tr. 614 - 615.
[5] Trần Thị Kim Anh (2024), “Tiếp tục hoàn thiện pháp luật về phân quyền, phân cấp giữa trung ương và chính quyền địa phương ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Lý luận chính trị, tháng 5/2024.
[6] Lê Minh Thông, Hoàng Văn Đông (2024), tlđd.
[7] Nguyễn Cửu Việt (2010), “Khái niệm tập quyền, tản quyền và phân quyền”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học, tập 26, số 4/2010.
[8] Phạm Hồng Thái (2011), “Phân quyền và phân cấp trong quản lý nhà nước - Một số khía cạnh lý luận - thực tiễn và pháp lý”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học, số 27/2011, tr. 5.
[9] Đỗ Ngọc Tú (2020), “Phân cấp, phân quyền và cải cách hành chính ở Việt Nam”, Tạp chí Tổ chức nhà nước, số 5/2020.
[10] Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (2006), “Từ điển Luật học”, Nxb. Từ điển Bách Khoa - Nxb. Tư pháp, Hà Nội, tr. 612.
[11] Nghị quyết số 60-NQ/TW ngày 12/4/2025 Hội nghị lần thứ 11 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII (Nghị quyết số 60-NQ/TW) xác định “kết thúc hoạt động của đơn vị hành chính cấp huyện từ ngày 01/7/2025 sau khi Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2025 (sửa đổi) có hiệu lực thi hành”.
[12] Phương Nhi, “Chính phủ thông qua hồ sơ Đề án sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh, xã năm 2025”, https://baochinhphu.vn/chinh-phu-thong-qua-ho-so-de-an-sap-xep-don-vi-hanh-chinh-cap-tinh-xa-nam-2025-10225051019423613.htm, truy cập ngày 11/5/2025.
[13] Nghị quyết số 60-NQ/TW.
[14] Nghị quyết số 60-NQ/TW.
[15] Tháng 02/1948, trong Bức thư gửi Ủy ban nhân dân tỉnh, huyện ba tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, Lạng Sơn, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định điều này (Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, Tập 5, tr. 460).
[16] Quan điểm này được Chính phủ chỉ đạo trong nhiều phiên họp của Chính phủ (Nghị quyết số 75/NQ-CP ngày 14/7/2021 Phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 6 năm 2021 và Hội nghị trực tuyến Chính phủ với địa phương, Nghị quyết số 66/NQ-CP ngày 26/3/2025 của Chính phủ về phê duyệt Chương trình cắt giảm, đơn giản hóa thủ tục hành chính liên quan đến hoạt động sản xuất, kinh doanh năm 2025 và 2026).
