Hoàn thiện pháp luật về hình sự, hành chính, tổ chức bộ máy đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới

1. Định hướng hoàn thiện pháp luật hình sự đáp ứng yêu cầu của kỷ nguyên mới

Trong thời gian tới, để góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung, pháp luật hình sự nói riêng nhằm tạo môi trường thuận lợi thúc đẩy đổi mới sáng tạo, thu hút nguồn lực phát triển xã hội, việc hoàn thiện pháp luật hình sự cần tập trung vào một số nội dung sau:

Thứ nhất, tiếp tục thể chế hóa đầy đủ và toàn diện các chủ trương, đường lối của Đảng về phòng, chống tội phạm.

Thể chế hóa đầy đủ và toàn diện các chủ trương, đường lối của Đảng về phòng, chống tội phạm trong quá trình hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự chính là bảo đảm tính Đảng trong xây dựng, hoàn thiện pháp luật hình sự. Do đó, thời gian tới, việc tiếp tục thể chế hóa đầy đủ và toàn diện chủ trương, đường lối của Đảng trong Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, lần thứ XIV của Đảng; Kết luận số 13-KL/TW ngày 16/8/2021 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 48-CT/TW ngày 22/10/2010 của Bộ Chính trị khóa X về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới; Kết luận số 84-KL/TW ngày 29/7/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp; Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới; Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới là đặc biệt quan trọng và cần thiết. Trong đó, tiếp tục thể chế hóa chủ trương “đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội. Giảm hình phạt tù, mở rộng áp dụng hình phạt tiền, hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm”; “hạn chế áp dụng hình phạt tử hình theo hướng chỉ áp dụng đối với một số loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”; “xây dựng hệ thống pháp luật dân chủ, công bằng, nhân đạo, đầy đủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, công khai, minh bạch, ổn định, khả thi, dễ tiếp cận, đủ khả năng điều chỉnh các quan hệ xã hội, lấy quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân, tổ chức, doanh nghiệp làm trung tâm, thúc đẩy đổi mới sáng tạo”; “xử lý kịp thời, nghiêm minh các hành vi tham nhũng, tiêu cực để không dám tham nhũng, tiêu cực”...

Bên cạnh đó, tăng cường nghiên cứu, hoàn thiện chế tài xử lý đối với người phạm tội theo hướng nghiêm minh đối với những đối tượng phạm tội dùng thủ đoạn xảo quyệt, có tổ chức, có tính chuyên nghiệp, cố ý gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng, đồng thời, tăng cường nghiên cứu, đề xuất hoàn thiện chế tài xử lý theo hướng hướng thiện; chú trọng tới việc nghiên cứu khả năng hạn chế hình phạt tử hình.

Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự để bảo đảm tốt hơn quyền con người, quyền công dân.

Bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật và thực thi pháp luật là vấn đề luôn được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm. Đây là một trong những phương hướng quan trọng mà Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã xác định, bảo đảm công khai, minh bạch, tôn trọng và bảo vệ quyền con người. Vì vậy, việc nghiên cứu pháp luật hình sự theo hướng tăng cường bảo vệ quyền con người, quyền công dân cần được đặt ra trong thời gian tới, trong đó, tập trung bảo vệ, bảo đảm quyền của các đối tượng yếu thế trong xã hội như phụ nữ, trẻ em, người già, người dân tộc thiểu số... Qua đó, góp phần tạo thêm động lực cho cải cách, đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan nhà nước cũng như sự an tâm, cống hiến của người dân.

Thứ ba, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự đáp ứng yêu cầu của thực tiễn trong đấu tranh với các tội phạm trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Quá trình toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế cùng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã và đang tạo ra những cơ hội lớn nhưng cũng đặt ra những thách thức không nhỏ đối với Việt Nam trong giai đoạn mới; trong đó, có sự xuất hiện hoặc sự chuyển đổi của một số hành vi nguy hiểm cho xã hội thông qua việc sử dụng công nghệ cao trong các lĩnh vực tài chính - ngân hàng, kinh tế, môi trường hoặc quản lý hành chính nhà nước; các hành vi phạm tội trên môi trường mạng trong các lĩnh vực an ninh quốc gia; xâm phạm sở hữu; trật tự, an toàn công cộng, thậm chí là xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm con người như bạo lực, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, đánh bạc, kinh doanh tiền ảo, lấy cắp thông tin, dữ liệu của Đảng, Nhà nước, của cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân... hay các hành vi phạm tội liên quan đến tài sản ảo, tiền ảo, tiền kỹ thuật số... Do đó, mục tiêu tạo cơ sở pháp lý đầy đủ, toàn diện và vững chắc để kịp thời ứng phó, xử lý các hành vi vi phạm, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức và người dân trước thách thức của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là một trong những yêu cầu cấp bách trong thời kỳ mới.

Thứ tư, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự nhằm ứng phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống.

Khi vấn đề an ninh phi truyền thống trở thành các hành vi vi phạm pháp luật thì phương thức, thủ đoạn phạm tội tinh vi, chuyên nghiệp của các tội phạm phi truyền thống, đặc biệt, tính chất xuyên quốc gia của loại vi phạm này là trở ngại lớn đối với công tác phòng ngừa, phát hiện, xử lý tội phạm. Địa bàn hoạt động, phạm vi tác động của tội phạm vượt ra ngoài ranh giới của từng vùng lãnh thổ, từng quốc gia riêng lẻ mà mang tính xuyên quốc gia với quy mô, tổ chức chặt chẽ, rộng lớn gây khó khăn cho các quốc gia trong việc điều tra, thu thập chứng cứ để xác định tội phạm và người phạm tội, nguyên nhân của tội phạm và các biện pháp điều tra, xử lý. Sự kết nối, di chuyển đa quốc gia của các chủ thể thực hiện tội phạm tạo ra thách thức lớn cho các lực lượng, cơ quan chức năng trong việc phát hiện, bắt giữ đối tượng. Cùng với đó, sự khác biệt về pháp luật giữa các quốc gia liên quan, tranh chấp thẩm quyền tài phán cũng là khó khăn lớn trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, đặc biệt là các tội phạm khủng bố, rửa tiền, tội phạm môi trường, mua bán người, buôn bán ma túy, vũ khí, cướp biển... Để tăng cường tính tương thích pháp luật làm cơ sở cho việc hợp tác trong việc đối phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống, pháp luật của các quốc gia cần đáp ứng ở mức tối đa các chuẩn mực pháp lý quốc tế liên quan. Điều này đòi hỏi Việt Nam cần tiếp tục rà soát quy định của pháp luật quốc gia bảo đảm tính tương thích với các chuẩn mực quốc tế trong lĩnh vực này, đặc biệt là các điều ước quốc tế về phòng, chống tội phạm. Do vậy, việc đánh giá, đề xuất các giải pháp bảo đảm thực thi, tiếp tục hoàn thiện các yếu tố, dấu hiệu trong một số cấu thành tội phạm quy định trong Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung các năm 2017, 2025 (Bộ luật Hình sự năm 2015), vấn đề trách nhiệm hình sự của tổ chức, băng nhóm tội phạm, tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia là thực sự cần thiết. Theo đó, một trong những định hướng hoàn thiện Bộ luật Hình sự năm 2015 là bảo đảm nội luật hóa đầy đủ, tạo cơ sở pháp lý hiệu quả cho việc thực thi nghĩa vụ của Việt Nam với vai trò là thành viên của các điều ước quốc tế về phòng, chống tội phạm, tăng cường hiệu quả công tác hợp tác quốc tế trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, đặc biệt là nhóm các tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia.

Thứ năm, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí.

Trong bối cảnh mới, việc tiếp tục hoàn thiện các chính sách hình sự, tạo môi trường an toàn, lành mạnh để đầu tư, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có vai trò và ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Để thực hiện mục tiêu này, thời gian tới, một trong những nội dung cần tập trung nghiên cứu, đề xuất hoàn thiện pháp luật hình sự là khắc phục tình trạng hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế, đồng thời, tránh dân sự hóa các quan hệ hình sự. Bên cạnh đó, nhằm ứng phó với hành vi nguy hiểm mới phát sinh trong thực tiễn, việc nghiên cứu, đề xuất hoàn thiện Bộ luật Hình sự năm 2015 theo hướng tội phạm hóa một số hành vi nguy hiểm mới xuất hiện và phi tội phạm hóa những hành vi không còn tính nguy hiểm cho xã hội là thực sự cần thiết, qua đó, tạo môi trường an toàn, lành mạnh để cá nhân, tổ chức phát triển, góp phần thúc đẩy phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Ngoài ra, việc nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật hình sự về tội phạm tham nhũng và các tội phạm khác về chức vụ là một trong những nội dung trọng tâm cần được đặt ra, bảo đảm có đầy đủ cơ chế, chính sách để xử lý nghiêm khắc, triệt để các hành vi tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, vi phạm nghĩa vụ về kê khai tài sản, thu nhập, đặc biệt là việc lợi dụng chức vụ, quyền hạn để thực hiện hành vi vi phạm.

Thứ sáu, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự nhằm tạo cơ sở pháp lý cho việc tăng cường hợp tác quốc tế trong đấu tranh phòng, chống hành vi phạm tội.

Thời gian qua, trong quá trình sửa đổi pháp luật hình sự, xử lý vi phạm hành chính, nhiều nội dung, yêu cầu của quốc tế đã được nội luật hóa, tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy, nhiều chính sách, pháp luật chưa thực sự tương thích với các chuẩn mực quốc tế. Điều này gây không ít khó khăn, thách thức cho hoạt động hợp tác quốc tế, tương trợ tư pháp trong quá trình đấu tranh phòng, chống tội phạm. Vì vậy, thời gian tới, cần tiếp tục rà soát, đánh giá để bảo đảm nội luật hóa đầy đủ, tạo cơ sở pháp lý hiệu quả cho việc thực thi các nghĩa vụ quốc tế, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động hợp tác quốc tế về đấu tranh phòng, chống tội phạm.

2. Định hướng hoàn thiện pháp luật về hành chính đáp ứng yêu cầu của kỷ nguyên mới

Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật về quản lý hành chính nhà nước trong từng lĩnh vực, tập trung vào các lĩnh vực văn hóa, y tế, giáo dục… hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách, tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc, “điểm nghẽn” nhằm: (i) thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa, hội nhập quốc tế về văn hóa, xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; (ii) tạo đột phá trong công tác chăm sóc sức khỏe Nhân dân, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới; (iii) đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế…

Thứ hai, tiếp tục đẩy mạnh cắt giảm, đơn giản hóa thủ tục hành chính, điều kiện đầu tư kinh doanh (nhất là các điều kiện đầu tư kinh doanh không cần thiết, không hợp lý, vượt quá yêu cầu quản lý nhà nước, gây khó khăn cho các tổ chức, cá nhân kinh doanh…) nhằm hướng tới kiến tạo môi trường kinh doanh thuận lợi, công bằng; mở rộng không gian cho đổi mới sáng tạo và quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, nâng cao năng lực cạnh tranh, góp phần bảo đảm mục tiêu tăng trưởng và nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước. Trong cải cách thủ tục hành chính, cần chú trọng tiêu chí lấy người dân, doanh nghiệp là trung tâm, động lực, mục tiêu của sự phát triển; lấy sự hài lòng của người dân, doanh nghiệp làm thước đo chất lượng phục vụ của cơ quan hành chính nhà nước các cấp.

Ảnh do Vụ Pháp luật hình sự - hành chính cung cấp.

Trong đó, cần nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật về ban hành quyết định hành chính, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho các cơ quan, chủ thể quản lý nhà nước trong quá trình ban hành các quyết định theo thẩm quyền để thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước, bảo đảm tính hợp pháp, hợp lý của quyết định, tránh xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân, hạn chế việc khiếu nại, khiếu kiện; tiếp tục hoàn thiện quy định về cơ chế một cửa, một cửa liên thông trong giải quyết thủ tục hành chính; hoàn thiện pháp luật về phân quyền, phân cấp, ủy quyền trong thực hiện thủ tục hành chính, gắn với phân bổ nguồn lực, đề cao trách nhiệm thực thi của các cấp, các ngành, nhất là cấp cơ sở; bảo đảm công khai, minh bạch, tối ưu hóa quy trình, thực hiện thủ tục hành chính theo nguyên tắc “phi địa giới hành chính”.

Thứ ba, kiên quyết chấm dứt tình trạng thanh tra, kiểm tra chồng chéo, trùng lắp, kéo dài gây ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của người dân, doanh nghiệp; nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật về thanh tra, kiểm tra chuyên ngành, trong đó, hoàn thiện cơ sở pháp lý để triển khai thanh tra, kiểm tra trực tuyến, ưu tiên thanh tra, kiểm tra từ xa dựa trên các dữ liệu điện tử, giảm thanh tra, kiểm tra trực tiếp. Ngoài ra, cần nghiên cứu áp dụng cơ chế thanh tra, kiểm tra trên cơ sở “quản lý rủi ro”, đánh giá tình hình chấp hành pháp luật của các tổ chức, cá nhân để miễn kiểm tra thực tế đối với các doanh nghiệp tuân thủ tốt quy định pháp luật.

3. Định hướng hoàn thiện pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước đáp ứng yêu cầu của kỷ nguyên mới

Hoàn thiện pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước trong giai đoạn hiện nay vừa là nhiệm vụ chính trị trọng tâm, vừa là yêu cầu tất yếu để xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam vững mạnh, hiện đại, đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh, mạnh, bền vững trong bối cảnh mới. Để thực hiện hiệu quả nhiệm vụ này, cần xác định rõ các định hướng lớn mang tính nền tảng và xuyên suốt.

Thứ nhất, hoàn thiện đồng bộ hệ thống pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước.

Cần khẩn trương rà soát, sửa đổi, bổ sung các đạo luật nền tảng như Luật Tổ chức Chính phủ, Luật Tổ chức chính quyền địa phương và các văn bản liên quan, bảo đảm: (i) phân định rõ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn giữa các cơ quan nhà nước ở trung ương và địa phương, tránh chồng chéo, trùng lặp; (ii) giảm tối đa tầng nấc trung gian, kiện toàn bộ máy theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả; (iii) bổ sung các quy định cụ thể về trách nhiệm cá nhân của người đứng đầu trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước. Đồng thời, cần xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả, phát huy mạnh mẽ vai trò giám sát của Nhân dân, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, báo chí và các tổ chức chính trị - xã hội, bảo đảm minh bạch, ngăn chặn lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực.

Thứ hai, tái cấu trúc tổ chức bộ máy hành chính nhà nước theo hướng tinh gọn, hiện đại, hiệu quả. Theo đó, cần đẩy mạnh phân cấp, phân quyền hợp lý giữa trung ương và địa phương, giữa các cấp, các ngành, bảo đảm rõ việc, rõ người chịu trách nhiệm, rõ kết quả. Trên cơ sở đó, xóa bỏ triệt để tình trạng “ôm đồm” nhiệm vụ, cơ chế “xin - cho” trong quản lý nhà nước. Đặc biệt, cần tiến hành sắp xếp, hợp nhất các đơn vị có chức năng, nhiệm vụ tương đồng, loại bỏ tầng nấc trung gian không cần thiết, khắc phục tình trạng “Bộ trong Bộ”, tránh cục bộ, phân mảnh, nâng cao hiệu quả quản lý, điều hành.

Thứ ba, gắn tinh gọn bộ máy với nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức.

Hoàn thiện pháp luật về tổ chức bộ máy nhà nước phải đi đôi với đổi mới mạnh mẽ công tác cán bộ. Luật Cán bộ, công chức năm 2025 được Quốc hội khóa XV, Kỳ họp thứ 9 thông qua vào ngày 24/6/2025, có hiệu lực từ ngày 01/7/2025, đáp ứng yêu cầu của kỷ nguyên mới như: chuẩn hóa chức danh, tiêu chuẩn cán bộ phù hợp với vị trí việc làm; thực hiện minh bạch hóa, công khai hóa các khâu tuyển dụng, bổ nhiệm, sử dụng cán bộ; có cơ chế đãi ngộ thỏa đáng đối với những người thực tài; đồng thời, xử lý nghiêm những trường hợp lợi dụng cơ chế để trục lợi… Đây là giải pháp then chốt để xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức “vừa hồng, vừa chuyên”, đủ phẩm chất và năng lực đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới.

Thứ tư, xây dựng cơ chế chính sách hỗ trợ đối với cán bộ, công chức, viên chức chịu tác động từ quá trình sắp xếp. Theo đó, cần thiết kế chính sách hỗ trợ hợp lý, minh bạch, hài hòa lợi ích đối với những trường hợp dôi dư do sắp xếp bộ máy để vừa bảo đảm quyền lợi chính đáng của cán bộ, vừa giúp ổn định tư tưởng, tạo điều kiện thuận lợi cho cán bộ chuyển đổi nghề nghiệp hoặc tìm kiếm vị trí phù hợp. Đồng thời, việc thực hiện chính sách hỗ trợ phải đi kèm với tuyên truyền, vận động tạo sự đồng thuận trong xã hội, tránh tâm lý e ngại, thụ động, bảo thủ trong quá trình triển khai tinh gọn tổ chức bộ máy.

Thứ năm, nâng cao quyết tâm chính trị và phát huy vai trò trách nhiệm của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý.

Trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào thời kỳ phát triển mới với những vận hội và thách thức đan xen, việc hoàn thiện pháp luật về hình sự, hành chính và tổ chức bộ máy nhà nước là yêu cầu cấp thiết nhằm kiến tạo môi trường pháp lý công bằng, minh bạch, an toàn, lành mạnh; tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của đất nước, bảo đảm quyền con người, quyền công dân, góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới./.

Vụ Pháp luật hình sự - hành chính, Bộ Tư pháp

(Nguồn: Tạp chí Dân chủ và Pháp luật ấn phẩm đặc biệt “Ngành Tư pháp - Tự hào truyền thống, vững bước tương lai” xuất bản năm 2025)