1. Bối cảnh pháp lý và ý nghĩa của việc triển khai phiên tòa trực tuyến
Trong bối cảnh cải cách tư pháp và đẩy mạnh chuyển đổi số, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 về tổ chức phiên tòa trực tuyến (Nghị quyết số 33/2021/QH15). Nghị quyết không chỉ đặt nền móng pháp lý vững chắc cho hoạt động xét xử từ xa mà còn thể hiện chủ trương hiện đại hóa ngành Tư pháp. Phiên tòa trực tuyến là giải pháp đột phá nhằm nâng cao tính công khai, minh bạch của hoạt động tố tụng, đồng thời tăng cường hiệu quả xét xử bằng cách sử dụng công nghệ để vượt qua những rào cản về khoảng cách địa lý và thời gian. Trên cơ sở đó, ngày 15/12/2021, liên ngành Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng và Bộ Tư pháp phối hợp ban hành Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến (Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP), theo đó, hướng dẫn việc xem xét, quyết định mở phiên tòa trực tuyến; yêu cầu đối với phiên tòa trực tuyến; trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền trong việc chuẩn bị và tổ chức phiên tòa trực tuyến.
Tại tỉnh Lai Châu, ngày 01/7/2022, Tòa án nhân dân tỉnh, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh, Công an tỉnh và Sở Tư pháp đã ký ban hành Kế hoạch liên ngành số 175/2022/KHLN-TAND-VKSND-CAT-STP. Kế hoạch đã cụ thể hóa lộ trình, phân công nhiệm vụ và trách nhiệm giữa các ngành, đơn vị liên quan trong hoạt động tổ chức phiên tòa trực tuyến trên địa bàn tỉnh.
Được cấp ủy, chính quyền địa phương quan tâm, hỗ trợ, tạo điều kiện về kinh phí, cơ sở vật chất để tổ chức các phiên tòa trực tuyến, năm 2023, Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Lai Châu (Trung tâm) đã bố trí kinh phí lắp đặt trang thiết bị làm điểm cầu thành phần ngay tại trụ sở phòng chuyên môn, nghiệp vụ của Trung tâm. Đến năm 2025, Trung tâm được Ủy ban nhân dân tỉnh bố trí phòng lắp đặt trang thiết bị làm điểm cầu riêng biệt. Đến nay, Trung tâm đã có đầy đủ điều kiện về trang thiết bị, cơ sở hạ tầng công nghệ hiện đại và quy trình vận hành chặt chẽ. Mô hình này không chỉ giúp các trợ giúp viên pháp lý, luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý của Trung tâm tham gia tố tụng trực tuyến một cách thuận tiện, chủ động mà còn mở rộng khả năng tiếp cận công lý cho người dân, đặc biệt là nhóm yếu thế ở vùng sâu, vùng xa, nơi điều kiện giao thông, kinh tế còn nhiều khó khăn.
2. Thực trạng và kết quả triển khai thực hiện
Qua phối hợp tổ chức điểm cầu thành phần tham gia phiên tòa trực tuyến, các trợ giúp viên pháp lý, luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Trung tâm,… tham gia phiên tòa xét xử trực tuyến mà không phải di chuyển đến các khu vực xa xôi, qua đó tiết kiệm được nhiều thời gian, chi phí và giảm bớt khó khăn do địa hình đồi núi, đường xá phức tạp, đặc biệt mùa mưa điều kiện đi lại khó khăn do thiên tai, sạt lở, lũ lụt...
Trong 06 tháng cuối năm 2023, Trung tâm hoàn tất việc mua sắm, lắp đặt thiết bị tổ chức triển khai điểm cầu thành phần phiên tòa trực tuyến với 07 vụ án sơ thẩm hình sự trực tuyến. Trong năm 2024 và 06 tháng đầu năm 2025, Trung tâm đã phối hợp với Tòa án nhân dân hai cấp tỉnh Lai Châu tổ chức triển khai điểm cầu thành phần tại Trung tâm với 51 vụ án sơ thẩm hình sự trực tuyến để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý. Mỗi phiên tòa trực tuyến đều bảo đảm mô hình ba điểm cầu: Một điểm cầu trung tâm tại Hội trường xét xử - trụ sở Tòa án nhân dân, một điểm cầu thành phần tại cơ sở tạm giam, tạm giữ và một điểm cầu tại Trung tâm. Các phiên tòa xét xử trực tuyến được diễn ra đúng trình tự, thủ tục tố tụng theo quy định của pháp luật, bảo đảm các điểm cầu hình ảnh, âm thanh rõ ràng.
 |
| Ảnh: Tổ chức điểm cầu thành phần phiên tòa trực tuyến |
2.1. Trường hợp điển hình về tổ chức hiệu quả phiên tòa trực tuyến
Một phiên tòa xét xử diễn ra ngày 27/3/2024 bằng hình thức phiên tòa trực tuyến giữa ba điểm cầu và được tổ chức đồng thời tại các địa phương khác nhau với khoảng cách địa lý lớn: Điểm cầu trung tâm được đặt tại trụ sở Tòa án nhân dân huyện Tân Uyên, tỉnh Lai Châu, nơi có đầy đủ Hội đồng xét xử, kiểm sát viên thực hành quyền công tố, thư ký Tòa án cùng các thành phần tham gia tố tụng khác. Điểm cầu thành phần thứ nhất được kết nối với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Lai Châu thuộc thành phố Lai Châu, nơi các trợ giúp viên pháp lý và luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý trực tiếp tham gia bào chữa cho bị cáo tại phiên tòa để bảo đảm quyền lợi hợp pháp cho bị cáo là người được trợ giúp pháp lý. Điểm cầu thành phần thứ hai được kết nối với Trại tạm giam tỉnh Lào Cai, nơi bị cáo đang được tạm giam, với sự tham gia của bị cáo, cán bộ giám sát và cán bộ hỗ trợ tư pháp nhằm bảo đảm an ninh, trật tự và vận hành thiết bị. Mặc dù ba điểm cầu này cách nhau hàng trăm kilomet và thuộc hai tỉnh khác nhau (Lai Châu và Lào Cai) với địa hình giao thông khó khăn nhưng hệ thống kết nối mạng và thiết bị kỹ thuật tại từng điểm cầu vẫn được kết nối ổn định, bảo đảm âm thanh và hình ảnh rõ nét. Đường truyền dữ liệu qua các điểm cầu diễn ra thuận lợi, không xảy ra tình trạng bị lỗi làm gián đoạn phiên tòa, góp phần duy trì phiên tòa diễn ra nghiêm túc, các thủ tục tố tụng hình sự được thực hiện theo quy định.
Chất lượng tổ chức phiên tòa: Từ mô hình tổ chức phiên tòa trực tuyến đã rút ngắn về khoảng cách địa lý và góp phần tiết kiệm chi phí, thời gian đi lại, giảm thiểu các rủi ro về an toàn giao thông trong những điều kiện tự nhiên và xã hội đặc thù. Đây là minh chứng cho sự phát triển đồng bộ của công nghệ trong ngành Tư pháp, đồng thời mở ra triển vọng áp dụng rộng rãi cho các vụ án khác trên địa bàn tỉnh Lai Châu và các tỉnh lân cận. Các phiên tòa trực tuyến được Trung tâm phối hợp tổ chức đã đáp ứng đầy đủ các thủ tục tố tụng hình sự theo quy định của pháp luật. Hệ thống đường truyền được duy trì ổn định xuyên suốt quá trình xét xử, bảo đảm chất lượng âm thanh và hình ảnh rõ nét, không bị gián đoạn. Điều này tạo điều kiện tối ưu để các luật sư, trợ giúp viên pháp lý thực hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ, đồng thời bảo vệ hiệu quả quyền lợi hợp pháp cho người được trợ giúp, góp phần nâng cao tính minh bạch và khách quan của phiên tòa trực tuyến.
Vai trò của Trung tâm: Việc tổ chức điểm cầu thành phần ngay tại Trung tâm không chỉ tăng cường sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa các cơ quan tố tụng như Tòa án, Viện kiểm sát và Công an tỉnh Lai Châu mà còn mở rộng cơ hội tiếp cận pháp luật cho các nhóm đối tượng yếu thế, đặc biệt là người dân tộc thiểu số, người dân cư trú ở vùng sâu, vùng xa và các hộ nghèo. Mô hình này giúp người dân thuận tiện trong việc tham gia tố tụng, nâng cao khả năng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, đồng thời góp phần thực hiện mục tiêu công bằng xã hội và cải cách tư pháp toàn diện tại địa phương.
2.2. Về thuận lợi trong quá trình triển khai thực hiện
Một là, hệ thống văn bản pháp luật đồng bộ.
Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến được thực hiện trên cơ sở hệ thống văn bản pháp luật đồng bộ, chặt chẽ từ trung ương đến địa phương, tạo nền tảng pháp lý vững chắc và thuận lợi để triển khai rộng rãi. Cụ thể như Nghị quyết số 33/2021/QH15, Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP. Tại cấp tỉnh, Kế hoạch liên ngành số 175/2022/KHLN-TAND-VKSND-CAT-STP đã cụ thể hóa, phân công rõ trách nhiệm giữa các cơ quan tố tụng nhằm bảo đảm công tác phối hợp chặt chẽ. Từ đó, các quy định về nội dung tố tụng, chuẩn bị kỹ thuật, triệu tập các bên tham gia được thực hiện nhất quán, bảo đảm tính pháp lý và khách quan của phiên tòa.
Hai là, được bảo đảm về trang thiết bị kỹ thuật và không gian thực hiện.
Trung tâm đã được quan tâm bố trí kinh phí mua sắm trang thiết bị, phòng để lắp đặt trang thiết bị riêng biệt với phòng làm việc của viên chức khác trong Trung tâm làm không gian tổ chức điểm cầu thành phần, đường truyền internet riêng biệt với tốc độ cao và ổn định, hệ thống trang thiết bị kỹ thuật gồm máy tính cấu hình phù hợp, hệ thống camera chất lượng cao với khả năng thu phóng linh hoạt, micro thu âm chuyên dụng và những thiết bị hội nghị tương tác. Đường truyền mạng internet được trang bị ổn định với băng thông lớn, có phương án dự phòng nhằm khắc phục kịp thời các sự cố đường truyền. Toàn bộ hệ thống được thiết kế theo đúng tiêu chuẩn kỹ thuật và yêu cầu an toàn thông tin quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP, giúp bảo đảm âm thanh và hình ảnh rõ nét, không bị trễ hoặc gián đoạn.
Ba là, thực hiện hiệu quả công tác phối hợp liên ngành.
Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến tại tỉnh Lai Châu là kết quả của sự hợp tác toàn diện giữa các cơ quan tố tụng như Tòa án, Viện kiểm sát, Công an, Sở Tư pháp (Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước). Sự phối hợp này thể hiện ở việc đồng bộ từ lập kế hoạch, tổ chức tập huấn kỹ thuật, kết nối và phối hợp bảo đảm an ninh, an toàn phiên tòa. Các bên đã xây dựng quy trình phối hợp cụ thể nhằm triệu tập, tham gia đầy đủ các thành phần tố tụng, xử lý kịp thời các sự cố kỹ thuật, bảo đảm tiến độ và hiệu quả phiên tòa.
Bốn là, linh hoạt trong áp dụng điều kiện cơ sở vật chất được bố trí.
Đối với Lai Châu - một tỉnh miền núi có địa hình hiểm trở, giao thông đi lại khó khăn và thời tiết phức tạp, việc tổ chức điểm cầu thành phần trực tuyến đã giúp giảm thiểu tối đa nhu cầu di chuyển của các bên tham gia tố tụng. Điều này không chỉ tiết kiệm đáng kể chi phí đi lại, mà còn giảm áp lực về thời gian và công sức cho cả cán bộ, công chức và người dân, nhất là những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý, góp phần mở rộng khả năng tiếp cận pháp luật, đặc biệt cho các đối tượng yếu thế như người dân tộc thiểu số, người nghèo, người dân sống xa trung tâm hành chính có thể trực tiếp tham gia phiên tòa. Mô hình xét xử trực tuyến tăng cường khả năng tiếp cận công lý, nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực toàn ngành Tư pháp tỉnh.
2.3. Về khó khăn, hạn chế
Bên cạnh những thuận lợi, việc tổ chức phiên tòa trực tuyến còn một số khó khăn như:
- Đường truyền và hạ tầng công nghệ tại vùng sâu, vùng xa: Lai Châu là tỉnh miền núi, địa hình phức tạp, mạng lưới hạ tầng viễn thông tại một số khu vực vùng sâu, vùng xa vẫn chưa được phủ sóng đầy đủ và chưa bảo đảm độ ổn định cần thiết. Điều này dẫn đến tình trạng đường truyền internet tại các điểm cầu đôi khi bị gián đoạn hoặc suy giảm chất lượng âm thanh, hình ảnh, gây ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng và sự trang nghiêm, công bằng của phiên tòa.
- Kỹ năng sử dụng công nghệ chưa đồng đều: Mặc dù công tác chuyển đổi số được đẩy mạnh, nhưng trình độ sử dụng công nghệ thông tin của một số cán bộ, trợ giúp viên pháp lý và người tham gia tố tụng chưa đồng đều. Nhiều người còn chưa thành thạo thao tác trên các phần mềm tổ chức phiên tòa trực tuyến, thiếu kỹ năng xử lý sự cố kỹ thuật. Đáng chú ý, Trung tâm hiện chưa được bố trí nguồn lực là viên chức chuyên trách về công nghệ thông tin mà phần lớn phải giao cho viên chức nghiệp vụ kiêm nhiệm, làm ảnh hưởng đến hiệu quả vận hành và tăng khối lượng công việc cho viên chức của Trung tâm.
- Quá trình tổ chức còn phức tạp: Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến liên quan đến nhiều điểm cầu tại các địa phương khác nhau, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ, chặt chẽ giữa Tòa án, Viện kiểm sát, Công an, Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước và các cơ quan liên quan. Đặc biệt, để bảo đảm phiên tòa diễn ra suôn sẻ, các điểm cầu phải tiến hành kiểm tra và chạy thử đường truyền, thiết bị kỹ thuật nhiều lần trước khi mở phiên tòa chính thức. Công tác này mất khá nhiều thời gian và đòi hỏi có phương án xử lý linh hoạt các sự cố phát sinh.
- Thiếu phần mềm chuyên dụng và phụ thuộc vào phần mềm của Tòa án: Hiện nay, việc tổ chức phiên tòa trực tuyến chủ yếu dựa vào phần mềm họp trực tuyến do Tòa án cung cấp, chưa có phần mềm chuyên dụng được thiết kế riêng cho hoạt động xét xử từ xa của Trung tâm. Trung tâm không có tài khoản sử dụng riêng mà mỗi lần tổ chức phiên tòa đều phải cần cán bộ kỹ thuật của Tòa án hỗ trợ đăng nhập hoặc cấp mượn tài khoản sử dụng phần mềm.
Tóm lại, hoạt động tổ chức điểm cầu thành phần phiên tòa trực tuyến tại Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Lai Châu đã ghi nhận nhiều kết quả tích cực, đánh dấu bước phát triển quan trọng trong quá trình cải cách tư pháp và ứng dụng công nghệ thông tin. Mô hình phiên tòa trực tuyến không chỉ nâng cao hiệu quả trong công tác xét xử mà còn góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, đặc biệt là những đối tượng yếu thế trong điều kiện địa lý miền núi trung tâm các xã xa trụ sở nơi tổ chức phiên tòa, giao thông đi lại khó khăn. Với quyết tâm phối hợp hiệu quả cùng các cơ quan tiến hành tố tụng, Trung tâm sẽ tiếp tục khắc phục khó khăn trước mắt để hoàn thiện và phối hợp với các cơ quan tiến hành tố tụng phát triển mô hình phiên tòa trực tuyến. Qua đó, mở rộng phạm vi ứng dụng, nâng cao chất lượng phục vụ, đồng hành cùng người dân trong việc bảo đảm quyền được tiếp cận pháp luật một cách kịp thời, công bằng và hiệu quả. Đây sẽ là yếu tố then chốt góp phần thực hiện thành công các mục tiêu cải cách tư pháp tại địa phương, đáp ứng yêu cầu phát triển trong thời đại chuyển đổi số hiện nay./.
