Một số điểm mới khi trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên

Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước Bắc Ninh số 1 tuyên truyền pháp luật tại trường tiểu học Dĩnh Kế (nay thuộc tỉnh Bắc Ninh).

Trong những năm gần đây, tình hình vi phạm pháp luật liên quan đến người chưa thành niên có xu hướng gia tăng, tính chất vụ việc ngày càng phức tạp. Với đặc điểm là nhóm đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương về cả thể chất lẫn tinh thần, nhận thức pháp luật chưa đầy đủ, chính vì vậy, Luật Tư pháp người chưa thành niên ra đời nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên khi tham gia hoặc bị tác động bởi các quan hệ pháp luật.

Trên cơ sở Luật Tư pháp người chưa thành niên và các văn bản quy phạm pháp luật khác có liên quan, công tác trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên sẽ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người chưa thành niên mà vẫn có tính răn đe, giáo dục để người chưa thành niên có cơ hội hoàn thiện trở thành công dân có ích cho xã hội.

Mở rộng đối tượng được trợ giúp pháp lý, phạm vi trợ giúp pháp lý

Theo số liệu thống kê thì vụ việc trợ giúp pháp lý cho người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi tại tỉnh Bắc Giang trong năm 2024 (nay là tỉnh Bắc Ninh) chiếm khoảng 58% tổng số vụ việc được thụ lý; số liệu 06 tháng đầu năm 2025 chiếm khoảng 60% trên tổng số vụ việc được thụ lý. Như vậy, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên chiếm phần lớn so với các đối tượng còn lại, điều này cho thấy công tác trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên đang ngày càng được chú trọng.

Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, nhóm đối tượng người chưa thành niên thuộc diện được trợ giúp pháp lý chỉ bao gồm: Trẻ em, người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, người từ đủ 16 tuổi đến 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính. Khi Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 ra đời, đối tượng được trợ giúp pháp lý là người chưa thành niên được mở rộng bao gồm: Người chưa thành niên là người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người làm chứng. Trên cơ sở đó, người làm công tác trợ giúp pháp lý cần tăng cường các mối liên hệ với các cơ quan tiến hành tố tụng, Ủy ban nhân dân các xã, phường để nắm bắt, xác định đối tượng được trợ giúp pháp lý và vụ việc trợ giúp pháp lý nhằm đảm bảo các đối tượng thuộc diện trợ giúp pháp lý được tiếp cận, hỗ trợ kịp thời, hiệu quả.

Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước Bắc Ninh số 1 tổ chức Hội nghị Tuyên truyền pháp luật.

Bên cạnh đó, Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Bắc Giang (nay là Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước Bắc Ninh số 1) đã phối hợp chặt chẽ với các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện tốt Thông tư số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, để bảo đảm các đối tượng là người chưa thành niên được tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí được kịp thời. Ngoài ra, khi mở rộng diện đối tượng được trợ giúp pháp lý là người chưa thành niên, quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý; không chỉ bảo đảm trợ giúp pháp lý được tiếp cận đúng lúc, mà còn giúp quá trình tố tụng trở nên nhân văn hơn, đồng thời cũng nâng cao hiểu biết pháp luật cho người chưa thành niên.

Người chưa thành niên sớm được tiếp cận trợ giúp pháp lý từ giai đoạn đầu tố tụng

Hiện nay, công tác trợ giúp pháp lý sẽ tiếp cận vụ việc trong giai đoạn điều tra sau khi có quyết định khởi tố vụ án, quyết định khởi tố bị can, tuy nhiên theo quy định mới, công tác trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên sẽ tiếp cận các vụ án từ các giai đoạn sớm hơn như tiếp nhận tin báo, tố giác. Ngày 27/11/2023, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đã ký Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự với mục đích giúp cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý; triển khai có hiệu quả các quy định về tố tụng hình sự. Việc trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự giúp người thuộc diện được trợ giúp pháp lý nói chung, người chưa thành niên nói riêng được tiếp cận và sử dụng dịch vụ trợ giúp pháp lý kịp thời, chất lượng. Chính vì lẽ đó, Trung tâm Trợ giúp pháp lý cần tăng cường các đầu mối tiếp nhận thông tin và bổ sung nguồn lực trợ giúp viên pháp lý đáp ứng trình độ chuyên môn để nhanh chóng, kịp thời hỗ trợ cho đối tượng người chưa thành niên và hiệu quả trong việc phối hợp giải quyết vụ việc với cơ quan tiến hành tố tụng.

Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước Bắc Ninh số 1 tổ chức Hội nghị Tuyên truyền pháp luật.

Trợ giúp viên pháp lý và người làm công tác trợ giúp pháp lý là những người trực tiếp giải thích quyền, nghĩa vụ, phân tích hành vi cho đối tượng để người chưa thành niên nhận thức được lỗi sai và định hướng khắc phục hậu quả, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp tốt nhất cho người chưa thành niên để họ có cơ hội sửa chữa lỗi lầm, trở thành công dân có ích cho xã hội. Bên cạnh đó, Điều 6 Luật Tư pháp người chưa thành niên quy định về việc thủ tục tố tụng thân thiện, theo đó yếu tố thân thiện sẽ cần bảo đảm trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý. Do vậy, với định hướng chuyên môn hoá trong việc giải quyết các vụ việc của người chưa thành niên, người làm công tác trợ giúp pháp lý đặc biệt là các trợ giúp viên pháp lý cần được tập huấn chuyên môn về nhận diện tâm sinh lý, kỹ năng ứng xử thân thiện, những hành vi và câu hỏi nên tránh trong quá trình trao đổi với người chưa thành niên, kỹ năng phân tích mối quan hệ giữa nguyên nhân, hành vi và hậu quả trong các tội phạm do người chưa thành niên thực hiện, từ đó tăng hiệu quả trợ giúp pháp lý cho các đối tượng là người chưa thành niên.

Áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng

Một điểm mới nổi bật của Luật Tư pháp người chưa thành niên là đưa ra 12 biện pháp xử lý chuyển hướng (11 biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng và biện pháp giáo dục tại Trường giáo dưỡng) bao gồm: Khiển trách; xin lỗi bị hại; bồi thường thiệt hại; giáo dục tại xã, phường, thị trấn; quản thúc tại gia đình; hạn chế khung giờ đi lại; cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; tham gia Chương trình học tập, dạy nghề; tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý; thực hiện công việc phục vụ cộng đồng; giáo dục tại trường giáo dưỡng.

Việc lựa chọn biện pháp xử lý chuyển hướng áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội phải phù hợp với hoàn cảnh, độ tuổi, đặc điểm tâm sinh lý của họ. Người chưa thành niên phạm tội có thể bị áp dụng một hoặc nhiều biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng và không áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng nếu tại thời điểm xem xét người phạm tội đã đủ 18 tuổi. Như vậy, những người làm công tác trợ giúp pháp lý cần lưu ý và nghiên cứu kỹ điều kiện áp dụng các biện pháp chuyển hướng để đưa ra những căn cứ, lập luận sắc bén và đề xuất phù hợp trước toà để tận dụng tối đa cơ hội giúp người chưa thành niên có được cơ hội sửa sai, được giáo dục để hướng đến một tương lai tươi sáng hơn.

Đối với các biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng, cần phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa địa phương, cơ quan chức năng và gia đình. Người thân đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình người chưa thành niên cải tạo. Hiện nay, người làm công tác trợ giúp pháp lý đã làm việc với người đại diện, người thân của người chưa thành niên ở giai đoạn trước khi xét xử để giải thích quyền và nghĩa vụ; phân tích hành vi, tính chất mức độ, hậu quả của sự việc, mức hình phạt, thu thập hồ sơ tài liệu có lợi cho người được trợ giúp pháp lý và trao đổi các nội dung cần thiết khác…

Vì vậy, quá trình trước khi xét xử và trong khi xét xử, công tác trợ giúp pháp lý sẽ tập trung vào giải quyết vụ việc để bảo đảm quyền và lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên nhưng đó chưa phải trọn vẹn ý nghĩa của công tác trợ giúp pháp lý mà sau khi có các phán quyết của Toà án, đặc biệt là bản án áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng thì người làm công tác trợ giúp pháp lý nên làm việc với người chưa thành niên và người thân của họ để hướng dẫn cách thức áp dụng hiệu quả các biện pháp xử lý chuyển hướng, làm công tác tư tưởng cho gia đình đối tượng được trợ giúp pháp lý để họ nhận thức rõ được việc áp dụng nghiêm túc các biện pháp này là cơ hội để người chưa thành niên trưởng thành và có một tương lai tươi sáng tốt đẹp hơn. Để đạt được kết quả như vậy, phía cha mẹ, ông bà, người giám hộ, người thân của người chưa thành niên cần dành thời gian, công sức quản lý nghiêm khắc và thấu hiểu để đồng hành với người chưa thành niên về mặt tâm lý trong thời gian áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng.

Rút ngắn thời hạn tố tụng đối với người chưa thành niên bị buộc tội

Khoản 1 Điều 129, Điều 143 Luật Tư pháp người chưa thành niên quy định: "Thời hạn điều tra, thời hạn quyết định việc truy tố, thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, thời hạn chuẩn bị xét xử phúc thẩm đối với vụ án có người chưa thành niên là người bị buộc tội không quá một phần hai thời hạn tương ứng được quy định tại Bộ luật Tố tụng hình sự" và "Trong vụ án hình sự có bị can là người chưa thành niên và người thành niên thì Cơ quan điều tra tách vụ án hình sự để giải quyết vụ án độc lập đối với bị can là người chưa thành niên". Như vậy, thủ tục tố tụng trong các vụ án có người chưa thành niên sẽ được tập trung xử lý để giải quyết nhanh, hiệu quả. Người làm công tác trợ giúp pháp lý tiếp nhận vụ việc liên quan đến người chưa thành niên cần linh hoạt và tập trung nghiên cứu, xử lý vụ việc cho người chưa thành niên.

Có thể thấy rằng, hoạt động trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên có ý nghĩa quan trọng, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của thế hệ tương lai. Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 ra đời đã đặt nền tảng pháp lý thống nhất cho việc trợ giúp pháp lý chuyên biệt, đồng thời đặt ra yêu cầu nâng cao chất lượng trợ giúp pháp lý thông qua yêu cầu chuyên môn hóa nghiệp vụ, giúp bảo vệ người chưa thành niên tốt hơn trong quá trình tố tụng. Trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên chính là việc xây dựng môi trường pháp lý nhân văn, tiến bộ, góp phần phòng ngừa tái phạm và tạo điều kiện cho người chưa thành niên tái hòa nhập cộng đồng thành công.

Vũ Thu Hương, Đào Hà Phương & Trần Thu Thủy

Phòng Hành chính - Tổng hợp,

Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước Bắc Ninh số 1,

Sở Tư pháp tỉnh Bắc Ninh