Từ khóa: Trí tuệ nhân tạo; công nghệ trí tuệ nhân tạo; vi phạm hành chính; xử phạt vi phạm hành chính; thương mại điện tử.
Đặt vấn đề
Trong thời đại số hóa, thương mại điện tử đang trở thành một xu hướng phát triển mạnh mẽ và là lựa chọn ưu tiên trong chiến lược kinh doanh của nhiều doanh nghiệp. Tại Việt Nam, thương mại điện tử không chỉ mang lại cơ hội tăng trưởng vượt bậc cho các công ty mà còn tạo ra nhiều thay đổi trong cách thức tiêu dùng của người dân. Bên cạnh sự phát triển mạnh mẽ, tình hình vi phạm pháp luật trong kinh doanh thương mại điện tử ngày càng diễn ra phổ biến, phức tạp, gây khó khăn cho lực lượng chức năng để phát hiện, xử lý theo quy định pháp luật. Mặt khác, quy định của Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, được sửa đổi, bổ sung năm 2020 (Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012) đã bộc lộ nhiều bất cập, chưa theo kịp sự phát triển của thực tiễn đối với lĩnh vực này. Đặc biệt, việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) trong quản lý nhà nước và xử lý vi phạm hành chính trong thương mại điện tử còn hạn chế. Do đó, để xây dựng một hệ sinh thái thương mại điện tử đáng tin cậy và bền vững tại Việt Nam trong thời gian tới, việc tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường năng lực thực thi pháp luật trong lĩnh vực thương mại điện tử là rất quan trọng. Vì vậy, việc tích hợp AI vào công tác xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử sẽ là một xu hướng tất yếu, khách quan, góp phần nâng cao hiệu quả giám sát, phát hiện các hành vi vi phạm trong lĩnh vực thương mại điện tử nhanh chóng, chính xác và tiết kiệm thời gian. Đồng thời, hỗ trợ các cơ quan có thẩm quyền có thể đưa ra các quyết định xử phạt vi phạm hành chính kịp thời, chính xác và công bằng.
1. Thực trạng pháp lý về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử tại Việt Nam
Quy mô kinh tế số Việt Nam đạt khoảng 13 - 14% GDP, trong khi mục tiêu của chúng ta là chiếm 20% GDP vào năm 2025 và chiếm 30% GDP vào năm 2030. Điều đó cho thấy tốc độ đóng góp của nền kinh tế số xét về giá trị gia tăng cao hơn nhiều so với tốc độ tăng trưởng trung bình của GDP Việt Nam[1]. Do vậy, việc xây dựng hệ sinh thái thương mại điện tử phát triển bền vững, minh bạch và an toàn sẽ góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế số tại Việt Nam. Trong năm 2024, thương mại điện tử tiếp tục giữ tốc độ tăng trưởng gần gấp 03 lần so với tốc độ tăng trưởng của thương mại truyền thống và đóng góp khoảng 20% vào tổng doanh thu hàng hóa, dịch vụ bán lẻ của cả nước, quy mô thị trường thương mại điện tử đã vượt mốc 25 tỷ USD, tăng 20% so với năm 2023. Tốc độ tăng trưởng của thương mại điện tử, kinh tế số Việt Nam tiếp tục tăng trưởng hai con số vững chắc, thuộc top 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử hàng đầu thế giới, tạo động lực phát triển kinh tế số và dẫn dắt chuyển đổi số trong doanh nghiệp[2]. Tuy nhiên, bên cạnh việc phát triển mạnh mẽ, thị trường thương mại điện tử cũng phát sinh nhiều hành vi vi phạm pháp luật trong các giao dịch thương mại. Trong năm 2024, lực lượng Quản lý thị trường Việt Nam đã phát hiện, xử lý 3.124 vụ vi phạm, chuyển cơ quan điều tra 04 vụ, xử phạt vi phạm hành chính 48 tỷ đồng, trị giá hàng hóa vi phạm trên 34 tỷ đồng. Ngoài ra, ngành Thuế đã xử lý vi phạm đối với 33.003 trường hợp kinh doanh thương mại điện tử, với số tiền thuế xử lý truy thu và phạt gần 1.400 tỷ đồng[3]. Hành vi vi phạm chủ yếu là hàng hóa không rõ nguồn gốc xuất xứ, hàng giả mạo nhãn hiệu và xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, vi phạm quy định về thông báo và đăng ký website thương mại điện tử, hành vi trốn thuế…
Trong thời gian qua, Quốc hội đã ban hành một số văn bản pháp luật liên quan đến xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử, cụ thể:
Thứ nhất, Luật Công nghệ thông tin năm 2006, việc ban hành Luật này đã tạo ra nền tảng pháp lý quan trọng cho sự phát triển của lĩnh vực công nghệ tại Việt Nam. Theo đó, Luật đã thể chế hóa việc quản lý, phát triển hạ tầng đến bảo vệ an toàn thông tin; đặt ra các tiêu chuẩn cần thiết để xây dựng một nền kinh tế số hiện đại, bền vững, hội nhập quốc tế.
Thứ hai, Luật An ninh mạng năm 2018 quy định về hoạt động bảo vệ an ninh quốc gia và bảo đảm trật tự, an toàn xã hội trên không gian mạng; trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan. Luật đã đề cập đến cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin của đô thị thông minh, internet vạn vật, hệ thống phức hợp thực - ảo, điện toán đám mây, hệ thống dữ liệu lớn, hệ thống dữ liệu nhanh và hệ thống trí tuệ nhân tạo.
Thứ ba, Luật Giao dịch điện tử năm 2023, việc ban hành Luật này đã hình thành khung pháp lý nền tảng cho các giao dịch thương mại điện tử, quy định về giá trị pháp lý của thông điệp dữ liệu, chữ ký điện tử và các vấn đề liên quan khác, giúp đẩy mạnh hoạt động chuyển đổi số và thực hiện các giao dịch điện tử trong thời gian tới.
Thứ tư, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023, việc ban hành Luật này đã tạo khung pháp lý quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng khi tham gia mua sắm trực tuyến; theo đó, Luật quy định rõ về trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân kinh doanh và cơ chế giải quyết tranh chấp trong các giao dịch thương mại điện tử.
Bên cạnh đó, Chính phủ cũng đã ban hành một số quy định liên quan đến xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử, cụ thể đó là:
Năm 2013, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 quy định về thương mại điện tử, gồm các hành vi bị cấm như: tổ chức mạng lưới kinh doanh tiếp thị đa cấp trái phép, kinh doanh hàng giả, hàng vi phạm quyền sở hữu trí tuệ và các hành vi gian dối khác. Ngày 25/9/2021, Chính phủ ban hành Nghị định số 85/2021/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP nhằm cập nhật các quy định phù hợp với sự phát triển của thương mại điện tử.
Năm 2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành “Chiến lược quốc gia về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến năm 2030” tại Quyết định 2289/QĐ-TTg ngày 31/12/2020. Theo đó, việc hoàn thiện thể chế pháp luật về phòng, chống các loại tội phạm phi truyền thống, tội phạm công nghệ cao đã được đưa vào trong định hướng chiến lượng của Chính phủ. Ngày 26/8/2020, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 98/2020/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Đây là văn bản pháp luật “cốt lõi” quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử. Để cập nhật các quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng phù hợp với sự phát triển của thương mại điện tử, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 17/2022/NĐ-CP ngày 31/01/2022 trong đó sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 98/2020/NĐ-CP, theo đó, bổ sung các quy định liên quan đến vi phạm về thông báo, đăng ký website/ứng dụng, giao kết hợp đồng, hoạt động của website cung cấp dịch vụ thương mại điện tử, bảo vệ thông tin cá nhân và hoạt động cung cấp dịch vụ đánh giá, giám sát, chứng thực. Đặc biệt, ngày 21/02/2025, Chính phủ ban hành Nghị định số 24/2025/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 98/2020/NĐ-CP đã được sửa đổi, bổ sung một số điều bởi Nghị định số 17/2022/NĐ-CP nhằm tăng mức xử phạt hành vi vi phạm trong giao dịch trên không gian mạng, trong đó điều chỉnh xử lý hành vi vi phạm trong giao dịch trên không gian mạng với mức phạt có thể lên đến 400.000.000 đồng.
Năm 2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành “Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng Trí tuệ nhân tạo đến năm 2030” tại Quyết định 127/QĐ-TTg ngày 26/01/2021. Theo đó, Thủ tướng Chính phủ có giao Bộ Tư pháp Xây dựng và hoàn thiện bổ sung các văn bản pháp luật về trách nhiệm pháp lý của các đối tượng liên quan tới trí tuệ nhân tạo.
Năm 2023, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 13/2023/NĐ-CP ngày 17/4/2023 của Chính phủ về bảo vệ dữ liệu cá nhân, đây là cơ sở pháp lý quan trọng trong điều chỉnh việc thu thập, xử lý và bảo vệ dữ liệu cá nhân, một yếu tố then chốt trong quá trình phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo.
Năm 2025, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 46/NQ-CP ngày 08/3/2025 về phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 02/2025, trong đó, có nội dung đẩy nhanh việc ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn (Big Data) vào công tác quản lý, giám sát; chia sẻ dữ liệu về dân cư, giáo dục, ngân hàng, thuế, bảo hiểm, doanh nghiệp, đất đai, phương tiện…Ngày 17/3/2025, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 08/CT-TTg về đẩy mạnh phòng, chống lãng phí, khơi thông nguồn lực, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Trong đó, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các bộ, ngành, địa phương đẩy nhanh việc ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, Big Data vào công tác quản lý, giám sát nhằm hiện đại hóa nền hành chính quốc gia và đẩy nhanh chuyển đổi số trong bộ máy nhà nước. Đồng thời, tiếp tục xây dựng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và hành lang pháp lý liên quan đến trí tuệ nhân tạo; phát triển hệ sinh thái trí tuệ nhân tạo; thúc đẩy ứng dụng trí tuệ nhân tạo; thúc đẩy hợp tác quốc tế trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo theo Quyết định số 127/QĐ-TTg ngày 26/01/2021 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng đến năm 2030.
Nhìn chung, công nghệ trí tuệ nhân tạo đang có ảnh hưởng tích cực, đáng kể đến việc cải thiện quá trình hỗ trợ, thực hiện các thủ tục hành chính trong giai đoạn chuyển đổi số tại Việt Nam. Việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo có thể giúp tự động hóa các quy trình, xác định các hành vi vi phạm hành chính một cách nhanh chóng và chính xác hơn, đồng thời, giảm bớt gánh nặng cho các cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là công tác xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử. Tuy nhiên, khung pháp lý về ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử của Việt Nam còn hạn chế, cần sớm được hoàn thiện.
2. Thực tiễn ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử tại Việt Nam
Việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử lý thủ tục hành chính đã được các bộ, ngành, địa phương thí điểm thông qua dịch vụ công trực tuyến toàn trình trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia hoặc qua ứng dụng VNeID, giúp người dân không phải xếp hàng chờ tư vấn trực tiếp mà có thể tra cứu các thủ tục, được giải đáp thắc mắc nhanh chóng qua chatbot, số điện thoại hotline trí tuệ nhân tạo hoặc tương tác với kiosk, robot... Đặc biệt, các dịch vụ này hoàn toàn miễn phí, hỗ trợ thường xuyên, bảo đảm thông tin trả lời nhanh, đầy đủ và ít sai sót hơn so với cách thủ công. Điển hình như: Ngành Thuế đã đưa vào sử dụng thí điểm “Trợ lý ảo hỗ trợ người nộp thuế” được thiết kế bởi công nghệ phần mềm sử dụng trí tuệ nhân tạo, được phát triển dựa trên cơ sở dữ liệu phong phú với hơn 100 bộ luật chuyên ngành, bộ thủ tục hành chính thuế và hơn 10.000 câu hỏi thường gặp được biên tập song ngữ, người nộp thuế có thể dễ dàng tiếp cận thông tin, thực hiện các thủ tục nhanh chóng và chính xác[4].
Với những ưu điểm của công nghệ trí tuệ nhân tạo mang lại, một số cơ quan như: Bộ Tài chính, Bộ Công an, Cục Thuế, ngành Hải quan, lực lượng Quản lý thị trường bước đầu đã thí điểm ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào quản lý và xử lý vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật hiện hành. Cụ thể:
Bộ trưởng Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư số 19/2021/TT-BTC ngày 18/3/2021 hướng dẫn giao dịch điện tử trong lĩnh vực thuế, theo đó, Điều 32 quy định “xử lý hành vi vi phạm hành chính trong giao dịch thuế bằng phương thức điện tử”; Bộ trưởng Bộ Công an đã ban hành Thông tư số 73/2024/TT-BCA ngày 15/11/2024 quy định công tác tuần tra, kiểm soát, xử lý vi phạm pháp luật về trật tự, an toàn giao thông đường bộ của Cảnh sát giao thông, trong đó, Điều 24 quy định “trình tự xử lý kết quả thu thập được bằng phương tiện, thiết bị kỹ thuật nghiệp vụ đối với trường hợp vi phạm nhưng không dừng được phương tiện giao thông để kiểm soát, xử lý vi phạm” của Cảnh sát giao thông;
Bộ trưởng Bộ Công Thương đã ban hành Thông tư số 22/2021/TT-BCT ngày 10/12/2021 quy định về quản lý, sử dụng biểu mẫu, trong hoạt động kiểm tra, xử lý vi phạm hành chính và thực hiện các biện pháp nghiệp vụ của lực lượng Quản lý thị trường, trong đó quy định việc áp dụng Hệ thống thông tin quản lý cơ sở dữ liệu và tài liệu điện tử trong hoạt động kiểm tra, xử lý vi phạm hành chính và thực hiện các biện pháp nghiệp vụ của lực lượng Quản lý thị trường (Hệ thống xử lý vi phạm hành chính - INS);
Tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan đã ban hành Quyết định số 150/QĐ-TCHQ ngày 28/01/2022 về việc ban hành quy chế quản lý, vận hành, khai thác và sử dụng Hệ thống thông tin quản lý vi phạm hải quan - QLVP 14, trong đó quy định áp dụng Hệ thống thông tin quản lý vi phạm hải quan - QLVP 14;
Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) đã ban hành Quyết định số 1811/QĐ-BTTTT ngày 21/10/2024 phê duyệt “Kế hoạch tăng cường công tác quản lý, giảm thiểu lạm dụng tên miền để vi phạm pháp luật”, có giải pháp ứng dụng công nghệ mới, trí tuệ nhân tạo để chủ động phát hiện sớm các vi phạm ngay từ khâu đăng ký tên miền; phát triển các hệ thống kỹ thuật để giám sát đăng ký, sử dụng để thực hiện quản lý đồng bộ tên miền “.vn”, tên miền quốc tế gồm tên miền quốc tế xuyên biên giới,…
Việc thí điểm ứng dụng công nghệ trí tuê nhân tạo vào quản lý và xử lý vi phạm hành chính của các cơ quan trên được thực hiện trên cơ sở quy định của pháp luật hiện hành về xử lý vi phạm hành chính như: vận dụng quy định tại điểm a, điểm b khoản 1 Điều 3 Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, việc xử lý vi phạm hành chính phải được tiến hành dựa trên nguyên tắc “nhanh chóng, công khai, khách quan, đúng thẩm quyền, bảo đảm công bằng, đúng quy định của pháp luật” nhằm mục tiêu mọi vi phạm hành chính “phải được phát hiện, ngăn chặn kịp thời”; Nghị định số 135/2021/NĐ-CP ngày 31/12/2021 của Chính phủ quy định về danh mục, việc quản lý, sử dụng phương tiện, thiết bị kỹ thuật nghiệp vụ và quy trình thu thập, sử dụng dữ liệu thu được từ phương tiện, thiết bị kỹ thuật do cá nhân, tổ chức cung cấp để phát hiện vi phạm hành chính. Theo đó, quy trình chủ yếu thực hiện như sau: khi có kết quả thu thập được bằng phương tiện, thiết bị kỹ thuật nghiệp vụ, người có thẩm quyền thụ lý giải quyết vụ việc xử phạt vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật xử lý vi phạm hành chính, lực lượng chức năng có thẩm quyền tiến hành xác định thông tin về tổ chức, cá nhân vi phạm hành chính; gửi thông báo bằng văn bản yêu cầu tổ chức, cá nhân vi phạm đến trụ sở cơ quan, đơn vị của người có thẩm quyền để giải quyết vụ việc, trừ trường hợp người có thẩm quyền đã xác định được tổ chức, cá nhân vi phạm tại địa điểm, tuyến, địa bàn xảy ra hành vi vi phạm và lập biên bản vi phạm hành chính; ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính và tổ chức thi hành quyết định xử phạt theo quy định của pháp luật.
Tuy nhiên, với việc thí điểm ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào quản lý và xử lý vi phạm hành chính nói chung và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử nói riêng, việc chưa có khung pháp lý hoàn chỉnh cho lĩnh vực thương mại điện tử dẫn đến phát sinh một số tồn tại, hạn chế, khó khăn và khoảng trống nhất định. Cụ thể như:
Thứ nhất, đến thời điểm hiện tại, Việt Nam chưa có quy định cụ thể xác định tư cách pháp lý của công nghệ trí tuệ nhân tạo khi tham gia vào các quan hệ xã hội được pháp luật điều chỉnh. Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định chủ thể phải là cá nhân hoặc tổ chức, chưa ghi nhận dạng chủ thể là máy móc hay chương trình máy tính. Do vậy, sẽ không thể xác định tư cách pháp lý của công nghệ trí tuệ nhân tạo là những chủ thể trong pháp luật dân sự hiện hành.
Thứ hai, Việt Nam chưa có quy định riêng điều chỉnh một cách toàn diện các vấn đề liên quan đến phát triển và ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo; việc xác định trách nhiệm pháp lý khi công nghệ trí tuệ nhân tạo gây ra lỗi hoặc đưa ra các quyết định sai sót vẫn còn nhiều bất cập và công nghệ trí tuệ nhân tạo chưa được công nhận là chủ thể pháp lý tại Việt Nam, chưa có các quy định cụ thể về việc sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo như một công cụ hỗ trợ hoặc thay thế con người trong quá trình phát hiện, xử lý vi phạm.
Thứ ba, khung pháp lý hiện hành về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử theo Nghị định số 98/2020/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung một số điều bởi Nghị định số 17/2022/NĐ-CP và Nghị định số 24/2025/NĐ-CP) chưa được thiết kế để giải quyết đầy đủ việc tích hợp công nghệ trí tuệ nhân tạo vào quy trình xử phạt vi phạm hành chính nói chung và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử nói riêng. Cụ thể: chưa có các điều khoản rõ ràng về việc sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo như một công cụ để xác định và ghi nhận các vi phạm hành chính; các khung pháp lý hiện hành có thể không công nhận hoặc cung cấp hướng dẫn cụ thể về việc sử dụng dữ liệu do công nghệ trí tuệ nhân tạo thu thập và phân tích làm bằng chứng chính cho các vi phạm; chưa có quy định trách nhiệm pháp lý đối với quyết định của công nghệ trí tuệ nhân tạo; thiếu quy định về kiểm định và giám sát hệ thống công nghệ trí tuệ nhân tạo.
Qua những phân tích trên cho thấy, khung pháp lý về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử tại Việt Nam chưa sẵn sàng cho việc tích hợp và ứng dụng rộng rãi công nghệ trí tuệ nhân tạo trong quá trình thực thi pháp luật nói chung và trong lĩnh vực thương mại điện tử tại Việt Nam nói riêng, chưa đáp ứng được kỳ vọng của Chính phủ trong việc đẩy nhanh ứng dụng công nghệ số, công nghệ trí tuệ nhân tạo, Big Data vào công tác quản lý, giám sát và điều hành của Chính phủ điện tử và chính quyền địa phương. Do vậy, việc nhận diện về phạm vi trách nhiệm pháp lý của các chủ thể trong hoạt động có ứng dụng trí tuệ nhân tạo và điều chỉnh, bổ sung kịp thời để bảo đảm tính pháp lý, hiệu quả và công bằng của việc sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực thương mại điện tử, chuẩn bị các chế tài, quy định liên quan tới lĩnh vực trí tuệ nhân tạo là vấn đề cấp thiết.
Như vậy, việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo có thể giúp tự động hóa các quy trình, xác định các hành vi vi phạm hành chính nhanh chóng và chính xác hơn, đồng thời giảm bớt gánh nặng cho các cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là công tác xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử, một tất yếu khách quan góp phần tạo sự đột phá để đưa đất nước vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình phát triển giàu mạnh, thịnh vượng của dân tộc. Do đó, việc hoàn thiện pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử trong đó có điều chỉnh khung pháp lý về ứng dụng công nghệ AI là rất cần thiết giúp tăng cường hiệu quả quản lý và bảo đảm môi trường thương mại điện tử an toàn, minh bạch và hiệu quả hơn.
3. Một số khuyến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử
Ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử là một điều tất yếu trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình phát triển giàu mạnh, thịnh vượng của dân tộc, đồng thời, cũng đặt ra nhiều thách thức pháp lý đối với việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử. Vì vậy, nghiên cứu này đưa ra một số khuyến nghị như sau:
Thứ nhất, cần xây dựng khuôn khổ pháp lý về ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo toàn diện, cần sớm nghiên cứu bổ sung Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012 quy định về ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử, việc tích hợp các quy định cụ thể về thương mại điện tử vào luật chung sẽ khắc phục tình trạng chồng chéo, mâu thuẫn giữa các văn bản pháp luật khác nhau, khắc phục khoảng trống pháp lý, giúp bảo đảm pháp luật luôn phù hợp với thực tiễn và có thể xử lý hiệu quả các vi phạm mới, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế trong tình hình mới.
Mặt khác, tham khảo từ Liên minh châu Âu về đạo luật quản lý trí tuệ nhân tạo cho thấy, đạo luật trí tuệ nhân tạo phân loại rủi ro theo mức độ, yêu cầu đánh giá tính hợp pháp của dữ liệu đào tạo và minh bạch thuật toán. Đạo luật trí tuệ nhân tạo của Liên minh châu Âu là khuôn khổ pháp lý toàn diện đầu tiên để điều chỉnh trí tuệ nhân tạo trong Liên minh châu Âu và là nền tảng pháp lý đầu tiên trên thế giới quản lý lĩnh vực công nghệ mới nổi và các hoạt động đầu tư có liên quan. Estonia cũng đã ban hành đạo luật về sử dụng trí tuệ nhân tạo hỗ trợ ra quyết định hành chính trong hoạt động của cơ quan nhà nước, trong đó có quy định trách nhiệm pháp lý nghiêng về cơ quan nhà nước khi trí tuệ nhân tạo gây thiệt hại, đồng thời yêu cầu kiểm soát dữ liệu đầu vào để tránh sai lệch.
Thứ hai, cần sớm thiết lập khuôn khổ pháp lý cụ thể và cơ chế rõ ràng trong việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo trong xử phạt vi phạm hành chính của lĩnh vực thương mại điện tử. Trong đó cần thiết xem xét đến các nội dung như: tích hợp các nguyên tắc đạo đức vào việc triển khai công nghệ trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực thực thi pháp luật, nhấn mạnh tính công bằng, minh bạch và không phân biệt đối xử; thực hiện kiểm định và đánh giá tác động định kỳ đối với các hệ thống công nghệ trí tuệ nhân tạo được sử dụng để xử phạt, nhằm xác định và giảm thiểu các nguy cơ tiềm ẩn về sự thiên vị; cần thiết lập các yêu cầu về tính minh bạch và khả năng giải thích của các quyết định do công nghệ trí tuệ nhân tạo đưa ra, có thể yêu cầu cung cấp lý do cho các hình phạt được đưa ra bởi công nghệ trí tuệ nhân tạo. Đặc biệt, phải xác định rõ các quy trình về sự giám sát và can thiệp của con người trong các quy trình xử phạt do công nghệ trí tuệ nhân tạo thực hiện, bảo đảm có cơ chế kháng nghị và xem xét lại các quyết định của công nghệ trí tuệ nhân tạo. Đồng thời, khẩn trương sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật hiện hành như: Nghị định số 98/2020/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 17/2022/NĐ-CP và Nghị định số 24/2025/NĐ-CP) theo hướng quy định tích hợp công nghệ trí tuệ nhân tạo vào quy trình xử phạt vi phạm hành chính nói chung và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử nói riêng.
Thứ ba, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc ứng dụng hiệu quả và có trách nhiệm công nghệ trí tuệ nhân tạo vào công tác xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử tại Việt Nam, cần thực hiện một số biện pháp cải thiện khung pháp lý hiện hành theo hướng: xác định rõ vị thế pháp lý của hệ thống công nghệ trí tuệ nhân tạo như một công cụ hỗ trợ hoặc thay thế con người trong việc xác định và ghi nhận các vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử; xây dựng các nguyên tắc và tiêu chuẩn pháp lý cho việc sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo trong quá trình xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại điện tử (cần có yêu cầu cụ thể về độ chính xác, độ tin cậy và tính khách quan của hệ thống); cần có quy định về việc sử dụng và chấp nhận dữ liệu và bằng chứng do công nghệ trí tuệ nhân tạo tạo ra trong các thủ tục hành chính, bảo đảm có các cơ chế xác thực và kiểm chứng phù hợp. Đồng thời, phân định rõ trách nhiệm pháp lý của các cơ quan nhà nước và cá nhân khi sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo cho mục đích xử phạt, đặc biệt trong trường hợp công nghệ trí tuệ nhân tạo đưa ra quyết định sai sót.
Thứ tư, tập trung vào đạo đức công nghệ trí tuệ nhân tạo và quản lý rủi ro thông qua các hệ thống giám sát, đánh giá tác động, bảo đảm tính minh bạch, công bằng và bảo vệ quyền riêng tư; sớm cải thiện các quy định pháp luật có liên quan trong việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo trong xử phạt vi phạm hành chính của lĩnh vực thương mại điện tử như: quy định về bảo vệ quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu trong các hệ thống xử phạt dựa trên công nghệ trí tuệ nhân tạo; có cơ chế giám sát độc lập để theo dõi quá trình phát triển và triển khai công nghệ trí tuệ nhân tạo trong xử phạt vi phạm hành chính của lĩnh vực thương mại điện tử, công nghệ thông tin, an ninh mạng, công nghiệp công nghệ số, bảo vệ dữ liệu cá nhân...
Thứ năm, tăng cường đầu tư xây dựng năng lực và chuyên môn cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức nhằm đáp ứng trình độ chuyên môn nghiệp vụ, thông thạo kỹ năng hành chính, có bản lĩnh, kiến thức, có hiểu biết về pháp luật, về môi trường quốc tế, đặc biệt, cần có khả năng và năng lực làm việc trong môi trường số để phát triển, triển khai và giám sát công nghệ trí tuệ nhân tạo khi ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo trong xử phạt vi phạm hành chính của lĩnh vực thương mại điện tử; xây dựng các chương trình đào tạo và hợp tác với các chuyên gia công nghệ để vừa thực hiện tốt các hoạt động quản lý nhà nước, vừa đáp ứng được yêu cầu của cải cách hành chính, xây dựng nền hành chính hiện đại, chuyên nghiệp, đáp ứng tốt nhu cầu của người dân trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
Kết luận
Tại Nghị quyết số 46/NQ-CP, Thủ tướng Chính phủ đã giao Bộ Khoa học và Công nghệ chủ động xây dựng, tổ chức triển khai chương trình, kế hoạch thực hiện Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo đến năm 2030 (ban hành kèm theo Quyết định số 127/QĐ-TTg ngày 26/01/2021) theo hướng kịp thời nắm bắt, cập nhật bổ sung giải pháp phù hợp với xu thế, tốc độ phát triển của thế giới, trong đó, lấy trí tuệ nhân tạo là trọng tâm, là mũi đột phá chính của phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đưa trí tuệ nhân tạo ứng dụng vào mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội, thúc đẩy các động lực phát triển mới về trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi năng lượng, kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh. Phấn đấu đến năm 2030, Việt Nam thuộc nhóm 03 nước dẫn đầu Đông Nam Á, nhóm 50 nước đứng đầu thế giới về năng lực cạnh tranh số và chỉ số phát triển Chính phủ điện tử; nhóm 03 nước dẫn đầu khu vực Đông Nam Á về nghiên cứu và phát triển trí tuệ nhân tạo, trung tâm phát triển một số ngành, lĩnh vực công nghiệp công nghệ số mà Việt Nam có lợi thế[5]. Do vậy, việc sớm có khung pháp lý về AI trong xử lý vi phạm hành chính là rất cần thiết trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
ThS. Lê Quang Kiệm
Chi cục Quản lý thị trường tỉnh Đồng Nai
Ảnh: internet
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hoàng Yến, “Thương mại điện tử là “cơ hội vàng” cho doanh nghiệp vừa và nhỏ, hộ kinh doanh”, Cổng thông tin điện tử Bộ Tài chính, https://www.mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet tin?dDocName=MOFUCM324425, truy cập ngày 01/4/2025.
2. Hà Lan, “Thương mại điện tử duy trì đà tăng trưởng hàng đầu thế giới”, Báo điện tử Đại biểu nhân dân, https://daibieunhandan.vn/thuong-mai-dien-tu-duy-tri-da-tang-truong-hang-dau-the-gioi-post401192.html, truy cập ngày 07/3/2025.
3. H.Thơm, “Lực lượng Quản lý thị trường tổng kết công tác năm 2024, triển khai nhiệm vụ năm 2025”, Cổng thông tin điện tử Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước, https://dms.gov.vn/tin-chi-tiet/-/chi-tiet/luc-luong-quan-ly-thi-truong-tong-ket-cong-tac-nam-2024-trien-khai-nhiem-vu-nam-2025-94129-2.html, truy cập ngày 07/3/2025.
4. Đan Thanh, “Phạt, truy thu thuế gần 1.400 tỷ với 33.003 trường hợp bán hàng online”, Báo Thanh niên, https://thanhnien.vn/phat-truy-thu-thue-gan-1400-ti-voi-33003-truong-hop-ban-hang-online-185250304171109976.htm, truy cập ngày 07/3/2025.
5. Nguyên Trang, Ứng dụng AI trong giải quyết thủ tục hành chính, https://nhandan.vn/ung-dung-ai-trong-giai-quyet-thu-tuc-hanh-chinh-post866533.html, truy cập ngày 20/3/2025.
6. “Tỷ trọng về thương mại điện tử chiếm 2/3 giá trị của nền kinh tế số Việt Nam”, https://baocaovien.vn/tin-tuc/ty-trong-ve-thuong-mai-dien-tu-chiem-2-3-gia-tri-cua-nen-kinh-te-so-viet-nam/162647.html, truy cập ngày 08/3/2025.
[1]. Hoàng Yến, “Thương mại điện tử là “cơ hội vàng” cho doanh nghiệp vừa và nhỏ, hộ kinh doanh”, Cổng thông tin điện tử Bộ Tài chính, https://www.mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin?dDocName=MOFUCM324425, truy cập ngày 01/4/2025.
[2]. Hà Lan, “Thương mại điện tử duy trì đà tăng trưởng hàng đầu thế giới”, Báo điện tử Đại biểu nhân dân, https://daibieunhandan.vn/thuong-mai-dien-tu-duy-tri-da-tang-truong-hang-dau-the-gioi-post401192.html, truy cập ngày 07/3/2025.
[3]. Đan Thanh, “Phạt, truy thu thuế gần 1.400 tỉ với 33.003 trường hợp bán hàng online”, Báo Thanh niên, https://thanhnien.vn/phat-truy-thu-thue-gan-1400-ti-voi-33003-truong-hop-ban-hang-online 185250304171109976.htm, truy cập ngày 07/3/2025.
[4]. Nguyên Trang, “Ứng dụng AI trong giải quyết thủ tục hành chính”, https://nhandan.vn/ung-dung-ai-trong-giai-quyet-thu-tuc-hanh-chinh-post866533.html, truy cập ngày 20/3/2025.
[5]. Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.
[6] “Tỷ trọng về thương mại điện tử chiếm 2/3 giá trị của nền kinh tế số Việt Nam”, https://baocaovien.vn/tin-tuc/ty-trong-ve-thuong-mai-dien-tu-chiem-2-3-gia-tri-cua-nen-kinh-te-so-viet-nam/162647.html, truy cập ngày 08/3/2025.
Theo dõi chúng tôi trên:
